Un profesor perseguido pola súa orientación sexual e unha prostituta coinciden nunha pensión da Coruña, nos anos corenta, en plena represión. A escrita, a cultura, é para os dous refuxio ante a brutalidade que os rodea. Como a amizade. Aínda que non haxa esperanza. Así comeza Palabras malditas, a nova obra de Teatro do Noroeste, escrita e dirixida por Eduardo Alonso e interpretada por Luma Gómez, Sara Casasnovas e Miquel Insua.
Palabras malditas é unha historia de amizade, de afectos, no medio da represión e da brutalidade. Tamén da cultura como xeito de luz nun contexto de escuridade…
Eduardo Alonso: É iso, si. Unha relación humana moi especial entre dúas persoas que non teñen cabida, que non teñen espazo na sociedade á que pertencen, no momento histórico que lles tocou, e que se aferran un ao outro porque é o único que teñen. Unha relación que é ademais moi creativa…
Iso lembra a vosa obra anterior Linda e Freddy: a arte nun contexto no que non se valora…
E.A: Se cadra a arte non se valora en ningún contexto (Ri). Pero si, con estruturas moi diferentes, as dúas obras teñen ese elemento en común: salvarse a través da creatividade e da imaxinación, construír un mundo cheo de creatividade… É o único camiño que atopan. Son dous seres que se potencian entre si. Un proxéctase no outro.
Nese sentido, ao principio semella unha relación case xerárquica, de profesor e alumna. Pero despois non é iso.
E.A: Si, inicialmente pode parecer unha relación na que el lle ensina a ela o camiño, pero é algo máis complexo. Ela xa di, anos despois, que non sabe se foi amizade, amor, ou que foi, pero que foi o momento no que se sentiu máis próxima a un ser humano.
Tamén ao principio ela parece unha moza nova, alegre… sen grandes problemas nin conflitos. Pero é ben consciente da desesperanza, no medio da represión. E precisa de escribir para sentirse ben. Non por influencia del. Xa viña de antes.
E.A: Ela fora criada polas monxas e algunha lectura tiña. Sentía a necesidade de escribir para desafogar, véndose pechada e sen posibilidades. Ela fai o que fai para poder sobrevivir. Pero, como escritora, é unha xoia en bruto que el axuda a pulir. El ten necesidade de que alguén continúe o seu legado, pero ela xa levaba a escrita dentro. E, malia a súa ledicia exterior, que é unha careta para ir tirando, sente o seu pouso de amargura. Sabe que non hai lugar para a esperanza onde se atopa. El cre que o único lugar para iso é un mesmo, ser un mesmo…
Del, realmente, sabemos pouco. Que sofre represión pola súa homosexualidade…
E.A: El ten un pasado turbio. É acusado de seducir a menores. Era profesor nun colexio relixioso, e ten algo cun alumno. Hoxe é moi normal falar de abusos sexuais nese contexto, pero daquela non o era. E eu non digo que el fixera aquilo do que o acusan, pero o que si sabemos é que ten que marchar polo que pasou, que non queda claro. Hai que ter en conta, ademais, que a homosexualidade naquel momento non se vivía coma hoxe. Eles mesmos considerábana, moitas veces, unha deformación, debido á educación e á presión social recibida. Viñan doutra época de máis liberdades, a República, pero durara moi pouco. E as capas sociais máis poderosas da cidade non estaban dispostas a permitir aquilo…
Falando da cidade, algo hai na obra de documentación sobre os barrios da Coruña, sobre a represión e as súas formas…
E.A: Algo non, moito. Hai que facelo así, senón sempre vén alguén tirarche das orellas. Pasounos en Imperial: Café Cantante. Veu un señor dicirnos que os falanxistas non dicían Viva España, que iso era o que dicían os monárquicos. Que os falanxistas dicían Arriba España. Hai que ter coidado, se queres verosimilitude. Ademais, investigar é divertido.
El vai mudando para peor. Vai estando máis canso…
E.A: É que vai perdendo a esperanza. Mesmo aconséllalle a ela que faga o que el non é quen de facer. O que lle pasa é que vai perdendo a esperanza. Por iso asume a idea da morte, con dignidade, pero sabendo que acaba todo, que non vai ter o seu sitio en ningún lado. Pero dálle pulo a ela para que marche, nun momento no que non é nada fácil facelo. Hai xente que escapou como pensan facelo eles: por Lisboa, voando a América. É a viaxe que sae en Casablanca, fíxoa Castelao... Pero non era doado. A maior parte da xente que foxe faino ao principio, e non despois da guerra. Ademais, el non quere ser un lastre para ela. E realiza a súa proxección vital nela, como se fosen a mesma persoa, a través da poesía. Ela contará, ao volver 40 anos despois tras exiliarse en México, que parte dos libros de poemas dela, os publicados co seudónimo de Vicente, foron en realidade escritos por unha persoa que existiu, por el, o seu amigo.
A estrutura é circular, con ese principio e ese final, e a historia contada en orde cronolóxica polo medio.
E.A: É un flashback, a partir do que ela, a escritora que volve, conta o seu pasado. É un xeito de que haxa unha distancia “brechtiana”, entre comiñas, para ver o que pasou desde outra perspectiva, con certo distanciamento, desde outro tempo.
Hai unha escena na que ela lle conta a el como acaba de ser vítima dunha violencia extrema. Pareceume que faltaba naturalismo na interpretación. Ocorre, tamén, que a brutalidade é tal que non parece crible. Como atopar o equilibrio aí? Porque a interpretación é máis contida cando están eles sós, malia a violencia que está tamén presente.
E.A: É que non é igual que che falen da violencia que ser testemuño directo dela, que ver cos teus ollos a brutal realidade. E eu necesitaba que o espectador se puxese nesa situación. Ao espectador non hai que darllo todo contado. Ten que ser testemuño tamén. Ten que haber acción e non só narración. Porque a represión era iso. Esa violencia extrema da que falas.
O agresor é, suponse, un falanxista reprimido.
Lembra os personaxes de Visconti que eran así, cando retrata o nazismo. O represor reprimido, que proxecta a súa represión exercendo a violencia. É un tipo de xente que existe, porque nese tipo de réximes hai xente que pode facer o que lle peta. A obra pretende falar máis da creación como refuxio, é máis poética, pero non agocha a realidade da represión, que tamén era iso.
Os falanxistas son retratados dese xeito, como xente extremadamente violenta que actúa por vinganzas persoais, por impulsos…
E.A: Porque a maldade que levaban dentro atopa a oportunidade de expresarse no réxime franquista. Pero non o digo eu. Foi así, e máis en Galicia, onde non houbo guerra, senón represión. Hai momentos da historia, como o franquismo, nos que algunhas persoas se converten en salvaxes porque consideran que teñen dereito. É o que pasa coa anécdota que se conta sobre o mestre ao que que levan os propios alumnos antes de que apareza o seu cadáver.
A personaxe da muller que aluga os cuartos onde viven Clara e Vicente, Ermitas, por unha banda parece que asume o discurso do franquismo de que os violentos actuaban por envexas e motivos persoais. Non por unha planificación política. Como é ese personaxe para ti?
Luma Gómez: Ermitas é unha muller discreta, moi afeita a vivir na desgraza que supón a guerra civil e posguerra, na que calquera persoa te denuncia por calquera cousa e sen ningún motivo pode haber consecuencias, mesmo a morte. Ela ten ademais a desgraza de ter o fillo preso no Valle de los Caídos, e o seu fillo é a súa máxima preocupación. Non ten máis familia, está soa e rexenta a pensión, e por momentos asume o discurso franquista, pero noutros momentos, como cando conta o do mestre ou cando di que está todo prohibido, non o fai. Non é que non se dea conta das cousas: é que prefire ser discreta para non ter máis problemas. O fillo é a súa prioridade, e cando teña que escoller… vaino escoller a el, aínda sen saber que a están a enganar.
Clara, cando volve, sendo unha escritora de éxito, ten algo de soberbia, pero tamén un pasado de dor que a conformou.
L.G: Algo do que dis ten, si. Non concede entrevistas, agás a esa xornalista novata, cando decide que é o momento de falar. Para min era moi importante, no aspecto interpretativo, que fose moi distinta de Ermitas. E tamén que evocase detalles de escritoras reais. É unha autora famosa que conta, en flashback, o que lle pasou, e o seu relato mestúrase co que pasa no escenario. Vicente fora para el un ser insubstituíble. Non volve atopar alguén tan próximo. A poesía, a creatividade, fai que os dous sexan como un só. Os dous descóbrense un ao outro a través da poesía, que é como unha táboa de salvación.
Clara e Ermitas teñen unha cousa en común, que é o silencio. Unha das caras da represión. Ermitas e o fillo míntense un ao outro nas cartas, para protexérense.
L.G: Ermitas é consciente dos límites na comunicación co fillo porque as cartas son censuradas. Por iso di que, total, está todo prohibido. Pero os dous aprenden a ler entre liñas. E iso era o que pasaba na realidade. Aprendíase a ler nese código…
Había moita xente os dous primeiros días no Teatro Rosalía.
L.G: Si. Estou contenta e ilusionada coa obra. A interpretación e a posta en escena son delicadas, porque non debe verse esaxerado… A xente respondeu ben, e iso xa compensa.
