Historias e visións dun veto a Vidal Bolaño

Cartaz de 'Agasallo de Sombras' Dominio Público Praza Pública

Botamos a vista atrás para repasar o coñecido affaire Portomeñe, un enfrontamento de ideas e palabras entre o conselleiro de Cultura daquel momento e o escritor nos primeiros pasos do Centro Dramático. Un Centro que lle pecharía as portas en 1985 ao non ser aceptado como actor para a montaxe de Follas novas e abrindo un debate sobre a autonomía teatral no seo da profesión 

“Durante a distribución de Agasallos tiven unha rifa co conselleiro de Cultura. Daquela era Vázquez Portomeñe. Foi unha polémica en prensa moi dura. Fundamentalmente porque eu dixen que esa institución [o CDG] non tería moito futuro mentres permanecese ligada aos intereses caprichosos e aculturais dun conselleiro que non tiña por que ter intereses coincidentes cos nosos e que, ademais naquel caso, estaba claro que non os tiña, porque o que menos lle importaba era o teatro”. O propio Vidal Bolaño, nunha entrevista con Paco Macías en 1993, lembraba con estas palabras a polémica coa que principiara o coñecido affaire Portomeñe. Nesa conversa co editor de Positivas, publicada a semana pasada por La Voz de Galicia e analizada previamente por Fernández Castro na súa tese de doutoramento sobre Vidal Bolaño, o dramaturgo ofrecía a súa visión dun capítulo acontecido unha década antes, no amencer dun Centro Dramático Galego que, por aquel entón, daba os seus primeiros pasos con dúas producións dirixidas por Xúlio Lago e polo propio Vidal Bolaño.

A do escritor compostelán era un texto propio, unha peza ideada nun principio para Antroido e que finalmente levou a cabo coa compañía de teatro público. Tratábase do Agasallo de sombras, no que Vidal Bolaño ofrecía unha visión rompedora e nada displicente sobre a imaxinaría oficial da poeta Rosalía de Castro. Esa montaxe estreábase o 2 de outubro de 1984 en Vigo, dous meses despois da primeira obra do CDG, o Woyzeck dirixido de Xúlio Lago.

 

A estrea de Agasallos

Unha Rosalía avellentada e outra máis nova coincidían na escena e como se retrataban as súas relacións con personaxes como Aurelio Aguirre, Pondal ou un Murgía, cuxa representación espertou varias críticas

O Teatro García Barbón acolleu a estrea da primeira obra dun autor galego realizada polo Centro Dramático e, para tal ocasión, un bo número de autoridades acudiron ao convite. Entre a plana maior de autoridades invitadas tan só deixara a súa butaca baleira o presidente da deputación de Pontevedra, un tal Mariano Rajoy Brey. O presidente da Xunta daquela, Fernández Albor, o seu conselleiro de Cultura, Vázquez Portoñeme, presenciaron, entre outros membros destacados da sociedade viguesa como Valentín Paz Andrade, como polo escenario unha Rosalía avellentada e outra máis nova coincidían na escena e como se retrataban as súas relacións con personaxes como Aurelio Aguirre, Pondal ou un Murgía, cuxa representación espertou varias críticas. En definitiva, as autoridades presenciaron unha desmitificación da biografía de Rosalía de Castro. “En Agasallo de sombras introdúcese a desacralización da figura de Rosalía. Déixase de representala como a chorona, era unha personaxe con aristas”, lembra o doutor Luís Álvarez Pousa, por aquela época director xeral de Cultura.

Xesús Alonso Montero escribía no diario vigués que “Rosalía esixe a berros en vésperas do centenario da súa morte, lecturas que a desmitifiquen. Nenembargantes , a proposta de Vidal Bolaño é un pouco infantil”

Sobre esa desmitificación da figura rosaliana opinara daquela Alonso Montero nun artigo en Faro pouco despois da estrea. Tal e como recolle o libro A obra dramática de Vidal Bolaño, de Fernández Castro, Xesús Alonso Montero escribía no diario vigués que “Rosalía esixe a berros en vésperas do centenario da súa morte, lecturas que a desmitifiquen. Nenembargantes , a proposta de Vidal Bolaño é un pouco infantil”. Alonso Montero mesmo convidaba ao creador a que se documentase máis sobre a personalidade da protagonista. “Pódelle servir para repensar o propio espectáculo e, tamén, para achegamentos máis ou menos semellantes”, concluía o hoxe presidente da Real Academia Galega.

 

As declaracións e o futuro do CDG

Tras a estrea en Vigo, a obra iniciou o seu periplo polos escenarios galegos e chegou en decembro a súa última praza, Ourense. Foi alí, en rolda de prensa, onde Vidal Bolaño realizou unhas declaracións de denuncia sobre a actitude do conselleiro de Cultura ao redor do Centro Dramático Galego. O escritor advertía do perigo da súa desaparición e as sabotaxes de Portomeñe a autonomía do mesmo. Aí comezaba o affaire Portomeñe, que acabaría derivando no coñecido veto que se produciría un ano despois, xusto no centenario da morte de Rosalía de Castro. “Vidal Bolaño, director de Agasallo de sombras: Según Vázquez Portomeñe somos unha panda de anarquistas”, titulaba a información dun xornal, no que se podía ler a Vidal Bolaño dicir textualmente: “Segundo o criterio do señor Portomeñe somos unha pandilla de anarquistas y nacionalistas radicales, e ao mellor iso parécelle razón suficiente para poñer en cuestión a continuidade do Centro”.

“Segundo o criterio do señor Portomeñe somos unha pandilla de anarquistas y nacionalistas radicales, e ao mellor iso parécelle razón suficiente para poñer en cuestión a continuidade do Centro”

Os periódicos daqueles días recollían fragmentos das declaracións, tal e como reflicte o libro de Fernández Castro de onde as extraemos agora. “O conselleiro retén o proxecto de lei redactado hai cinco meses que asegurarían a continuidade e négase a falar do tema co director xeral de Cultura, quen solicitou reiteradamente entrevistas con el para tratar este asunto”, dicía en concreto La Voz de Galicia. “A Lei que daría vida autónoma ao centro está retida por Vázquez Portomeñe -sinalou Vidal Bolaño- que non lla presenta ao Parlamento, segundo os datos que eu teño”, continuaba o diario coruñés.

“Cae nun enredo, fixo esas declaracións dicindo o que pensaba, cae na trampa de enfrontarse cunha estrutura máis forte ca el. Non tiña a vontade de ir como un kamikaze para conseguir algo que, a esas alturas, estaba fóra realmente da súa man”

As palabras de Vidal Bolaño foron respondidas pola Consellería de Cultura a través dunha nota de prensa, varios días despois, nas que se garantía a continuidade do Centro Dramático Galego. Esa nota facía referencia a unha reunión que mantiveran Vázquez Portomeñe e o primeiro director da institución de teatro pública, Eduardo Alonso. A xuntanza celebrárase o día seguinte de que se producisen as declaracións de Vidal Bolaño. “A Vázquez Portomeñe, esas declaracións non lle gustaron. A min tampouco. Reunímonos os dous e Portomeñe dime que hai que eliminar as roldas de prensa dos actores, que non lle parecía oportuno que houbese roldas de prensa para insultalo. Vidal Bolaño chamáralle analfabeto, entre outras cousas. Eu díxenlle que iso non podía ser, que non se podían eliminar as roldas de prensa. Os actores e os directores tiñan que falar dos seus espectáculos, promocionalos. Negábame a que se eliminasen”, lembra o propio Alonso, quen chega a cualificar as palabras do director de Agasallos de “desafortunadas”. “Foi un golpe á liña de flotación do CDG”, explica dende o seu punto de vista Eduardo Alonso.

Para Fernández Castro, cuxo libro recolle e analiza as informacións dos xornais citados, Vidal Bolaño meteuse nunha lea sen querelo. “Cae nun enredo, fixo esas declaracións dicindo o que pensaba, cae na trampa de enfrontarse cunha estrutura máis forte ca el. Non tiña a vontade de ir como un kamikaze para conseguir algo que, a esas alturas, estaba fóra realmente da súa man”, explica o investigador. O que quería conseguir,  non era outra cousa, segundo o estudoso, que independencia para a escena do país. “A clave fundamental da lea era que Vidal Bolaño comezou querendo un teatro independente e despois quixo un teatro público non dependente. Iso intentouno, soñou que era posible darlle unha categoría de ente autónomo ao CDG para non estar dependendo de ningún político. Tanto el como outras persoas estaban dando esa batalla, pero era quizais un obxectivo demasiado ambicioso para ese ano 1984. E caeu no enredo, que lle pasou factura”, reflexiona Fernández Castro.

Un ambicioso proxecto que chocaba coas circunstancias do momento e coa idea -ou a ausencia dela- do conselleiro do ramo nese momento. E iso foi o que quixo denunciar Vidal Bolaño nesas declaracións contra un conselleiro Portomeñe con fortes discrepancias co director xeral de Cultura.

 

Os enredos na consellería

“Vivín un boicot de Portomeñe, chegou a crear unha dirección xeral paralela para retirarme capacidade de decisión en todos os ámbitos”, explica, dende o seu punto de vista, Álvarez Pousa

A continuidade do Centro Dramático, que se constituíra pouco antes entre conversas entre o director xeral Álvarez Pousa e representantes do teatro profesional da época, estaba cuestionada e daba a sensación de que o proxecto de lei para dotalo de autonomía esmorecía pola actitude de Portomeñe.  Iso denunciaba Vidal Bolaño coas súas palabras en Ourense, onde tamén se deixaba ás claras a situación no seo do departamento cultural da Xunta, non libre tampouco de enredos. “Vivín un boicot de Portomeñe, chegou a crear unha dirección xeral paralela para retirarme capacidade de decisión en todos os ámbitos”, explica, dende o seu punto de vista, Álvarez Pousa, quen ocupou o posto durante 13 meses, dende a súa chegada da man de Barreiro Rivas e cunha promesa de liberdade de movemento.

E todo acabou, segundo Pousa, en “boicot” á súa xestión. Por que? “Vázquez Portomeñe era un ignorante, non tiña idea de cultura e estaba moi ocupado en comprar vontades. Non tiña parroquia que o apoiase no partido e houbo un momento en que se puxo moi nervioso”, sostén. Ese nerviosismo produciuse, para o tamén xornalista, cando chega unha carta do líder de AP, Manuel Fraga, aínda tentando conseguir ser alguén en Madrid. “Nesa carta pedíalle contas a Portomeñe polas actuacións en cultura e iso púxoo moi nervioso”, insiste Pousa.

“Vázquez Portomeñe era un ignorante, non tiña idea de cultura e estaba moi ocupado en comprar vontades. Non tiña parroquia que o apoiase no partido e houbo un momento en que se puxo moi nervioso”, sostén

No eido teatral, o partido que sustentaba o goberno daquela tampouco parecía moi satisfeito e Portomeñe uníase a esa liña. “El dixo despois que non lle gustaba a programación feita polo CDG, que non estivera nunca de acordo. O asunto é que a programación non lle gustaba a xente do partido. A primeira montaxe, Woyzeck, era antimilitarista e saíran acojonados. Despois chegara Agasallo de sombras, coa desacralización da figura de Rosalía”, lembra o ex director xeral de Cultura.

Neses mesmos tempos, a dirección xeral traballaba na lei á que facía referencia Vidal Bolaño nas súas declaracións. Unha lei para concederlle independencia ao CDG como ente autónomo, obxectivo pactado nas conversas entre a dirección xeral e os profesionais do teatro no nacemento do organismo de teatro público. “A nivel orgánico dependía nese momento da consellería, e puxéramos un proxecto en marcha para impulsar un ente autónomo”, apunta nese senso un Álvarez Pousa que acabaría dimitindo a comezos do ano seguinte, pouco tempo despois de que Vidal Bolaño falase en Ourense e que lle replicara ao conselleiro, a través da prensa, de que querían “feitos e non palabras” para asegurar a continuidade e a autonomía do Centro Dramático Galego.

Roberto Vidal Bolaño en Caprice des dieux © Tino Viz
Cartaz de 'Agasallo de Sombras' Dominio Público Praza Pública

Despece

  • O veto en 'Follas Novas'

    En 1985 conmemorábase o centenario do pasamento de Rosalía de Castro. O Centro Dramático Galego preparábase a efeméride coa intención de facer dúas montaxes ao respecto, unha adaptación de Cantares Gallegos e outra de Follas Novas. A primeira non se chegou a concretar e a segunda iniciouse con Dorotea Bárcena como directora, quen tamén se encargaba da dramaturxia na compaña de Quico Cadaval. “Contábase con cinco intérpretes, tres mulleres e dous homes. Un deles ía ser Xabier Lourido, pero este abandonara o proxecto. Aí Dorotea propuxo a Vidal Bolaño como substituto, viu esa oportunidade”, lembra Cadaval. E, nese momento, chegou o non. Un non rotundo dende a administración. Vidal Bolaño non podía traballar nesa montaxe e, dese xeito, estreouse o 16 de maio de 1985 no Teatro Principal de Santiago.

    Non obstante, durante algún tempo a discusión e o debate ao redor deste asunto estendeuse na profesión. “Cando pasara o de Follas Novas, lembro unha sesión de debate na que se discutira o asunto nas dependencias do Centro Dramático, que daquela estaban na Rúa do Vilar. Entre a profesión había dúas posicións diferentes. Estada a dos que pensabamos que, até ese momento, o CDG era realmente noso. Despois estaba a de Eduardo [Alonso] e parte da profesión que consideraban que o CDG era estrutura da Xunta e que eles mandaban. E así se decidiu, porque moitos pensaban que nese momento o CDG podía desaparecer, entraba o futuro en xogo”, lembra Xúlio Lago, que tamén asegura que “a profesión non abandonou a Roberto, aínda que el se sentía claramente así”.

    Vidal Bolaño quedaba, polo tanto, sen traballo neses momentos, vendo a devecida autonomía do CDG esmorecendo de vez e co apoio de parte da profesión. “Portomeñe impón un veto. Isto dá lugar ao debate: se se acepta a autoridade do señor Portomeñe para dicirlle a un director se pode ou non contar cun actor ou en que medida quen firmaba o contrato tiña dereito a escoller con quen firmaba. A resposta da profesión teatral maioritariamente foi que ao conselleiro lle asistía ese dereito. Eu quedo sen traballo”, explicaba Vidal Bolaño a súa perspectiva na xa citada entrevista con Paco Macías.

    O escritor, polo tanto, pronuncia a palabra veto nesa conversa, palabra que estivo en boca de moitos compañeiros de profesión, mais que algún non aceptaba “Eu non o chamaría veto, non o foi. O CDG estaba nacendo nese momento e tiña que traballar máis xente, el xa dirixira a segunda montaxe. Dorotea Bárcena propúxoo e eu dixen que non, que collera outro actor. E en todo caso, se fose un veto, foi un veto, máis que de Portomeñe, meu”, explica Eduardo Alonso, director da institución daquela e quen insiste que “agora chámanlle veto, pero que el “non o chamaría así”. “Houbo reunións a ese respecto e acordouse con seguir con Follas Novas, co CDG”, di Alonso. “Ademais, non foi un veto. Volveu traballar no Centro Dramático, traballou moito nel”, conclúe.

    'Follas Novas' © CDG

  • O 'Caprice des dieux'

    A raíz destas circunstancias, Vidal Bolaño atópase nunha situación laboral complicada. “Quedei sen traballo”, aseguraba na entrevista con Macías. Nesa mesma época, a súa compañía tiña prevista realizar unha coprodución co CDG, mais ese proxecto quedou en nada. Ante o panorama, Vidal Bolaño decide facer un “espectáculo do veto”, tal e como se evidencia no espectáculo, escrito por el e coa dirección de Xaquín García Marcos. Nacía así o Caprice des dieux, onde os grandes protagonistas eran realmente a propia compañía Antroido e o conselleiro de Cultura, Portomeñe. “Non hai que entendelo como unha vinganza, en realidade foi o camiño que atopou para salvar o ano. El tiña que traballar e fixo un espectáculo a raíz disto. A idea, claro está, tiña que seducilo porque era unha idea interesante, era facer teatro politicoreivindicativo. E funcionou moi ben”, explica o investigador Fernández Castro.

    Co Caprice des dieux, o escritor empregaba o mítico nariz vermello e chapeu sobre o escenario, nacendo así a imaxe máis recorrente e coa que tanto se ten homenaxeado superficialmente ao longo do tempo. No texto evidencia o seu estado de ánimo con todo o acontecido e a situación de asfixia que vive a compañía Antroido. A súa personificación en escena recoñece que “o seu meirande pecado” foi colaborar na creación dun “monstro de mil cabezas coñecido de común como Centro Dramático Galego” disposto “a nos papar a todos”. Con estas premisas, o espectáculo convertíase nunha sorte de revisión do acontecido, unha análise dende o seu punto de vista e, tamén, nunha crítica directa a un xeito de actuar do goberno do momento. “Era un ataque contra o goberno e contra unha actitude fondamente antidemocrático”, lemba Quico Cadaval, quen destaca que o espectáculo tampouco lle sentou especialmente ben a compañeiros de profesión retratados tamén na escena.

    O espectáculo, tal como lembra no seu libro Fernández Castro, funcionou ben e tivo un gran número de representacións, duplicando en datas ás demais producións que xiraron ese ano. O interese suscitado podía proceder, en moitos casos, por coñecer o acontecido no pasado máis recente e en atopase coa visión de todo o asunto que se daba dende a compañía. Compañía, Antroido, que encaraba a súa recta final, xa que o Caprice des dieux foi a súa última obra. Nesa época, a formación sufriu varios atrancos para poder realizar novas montaxes. Primeiramente, Antroido perdera a colaboración co CDG, despois quedara excluída dunha liña de subvencións e finalmente recibiron outras cunha serie de obstáculos e delimitacións formais que Vidal Bolaño decidiu, sentíndose obrigado, a renunciar a axuda.

    Antroido esmorecía e na segunda metade dos anos oitenta, Bolaño reduciu, sen desvincularse totalmente do teatro, a súa presenza nos escenarios a momentos puntuais como a codirección do Salomé do Centro Dramático e Chévere en 1987. Neses tempos, foise metendo no mundo da dobraxe e no audiovisual. Non sería até comezos dos noventa, cando Vidal Bolaño regresaría aos escenarios, a través da súa nova compañía, Teatro do Aquí. As súas intencións quedaron plasmadas nunha sorte de manifesto da compañía. “Nalgún recuncho ignorado do noso presente, ten que haber un teatro do hoxe e do aquí posible. Un teatro con fe abondo en si mesmo e na sociedade na que nace e á que serve. [...] Ese teatro, hoxe máis que nunca, ten que estar aquí, entre nós e ao noso alcance, só hai que saír buscalo”. Sen máis, Vidal Bolaño volvía saír buscalo e asemella que o foi atopando.

    Caprice des dieux Dominio Público Praza Pública

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.
Quero ser de Praza