Ignacio Castro (Compostela, 1952), doutor en Filosofía, vén de publicar Pontes co Diaño (Corsarias), unha escolma dalgunhas das entrevistas concedidas nos últimos anos a publicacións de toda España e tamén de Arxentina, e realizadas por xornalistas e filósofos, dende os galegos Pedro Ferrández ou Marcos Lorenzo ata o profesor César Rendueles. O libro presentarase este mércores en Santiago (ás 19.30 na Fundación Granell), coa participación da profesora Eva Garea.
Na ducia de conversas que contén a obra Ignacio Castro analiza o capitalismo como cultura, o papel das novas teconoloxías ou os mecanismos de resistencia e, malia percorrer sen medo nas características e hábitos da sociedade postmoderna, conclúe que "seguimos vivindo nunha época moi parecida a calquera outra, en tanto que é evidente que a transparencia e a reciprocidade non lle pertencen". Castro conclúe que "case todos os problemas que importan resólvense deixándoos falar, entrando neles" e chama a "organizarse", alertando de que "a militancia que hoxe falta é no campo aberto da existencia, alí onde as identificacións partidarias adquiren a súa hexemonía a custa de abeirar os encontros, de facelos cada día máis difíciles".
O capitalismo fíxose máis visible, máis tanxible nos últimos anos, ben a través de certo tipo de agresións, ben pola súa maior presenza nas vidas de todos. É un síntoma da súa fortaleza ou, pola contra, da súa debilidade, revelando as súas fendas?
A crise puxo en dúbida, dende logo, moitos dispositivos parciais do capitalismo. Pero en conxunto creo que reforzou o capitalismo como cultura. Todo o mundo, mesmo na extrema esquerda, e xa non digamos na dereita, está enganchado a unha circulación perpetua que prohibe tocar o real, e sen tocar o real somos antropoloxicamente capitalistas, aínda que sexamos de Podemos. No libro falo do capitalismo como relixión e do capitalismo como cultura, falo da nosa incapacidade para interromper esta circulación. Se lle deixamos á dereita a tarefa de tocar o real, estamos atrapados nunha circulación perpetua, sen saída, máis alá da intelixencia ou da forza, aquí ou alá, dun determinado movemento. O problema hoxe en día é o capitalismo cultural. Deleuze ou Badiou téñense referido a esta interrupción como unha das poucas saídas posibles, e na medida en que non se produza, individual ou colectivamente, seguiremos na mesma. Non vexo axendas de ruptura real agás alí onde, paradoxalmente, hai algún movemento ou algunha persoa que ten un fondo que antonte chamariamos conservador.
"A crise puxo en dúbida moitos dispositivos parciais do capitalismo. Pero en conxunto creo que reforzou o capitalismo como cultura"
Nos últimos tempos comézase a poñer en cuestión, cada vez con máis forza, o concepto do progreso, ese camiñar constante cara adiante dunha sociedade ou dunha civilización, e no que tanto o capitalismo coma o comunismo confiaron sempre sen moitas dúbidas. Como valoras este debate?
O discurso occidental de progreso con orixe na Ilustración, no que se sosteñen todas as nocións de progreso que coñecemos, comezando pola que emprega Marx, está en crise. En parte pola caída do muro, que supuxo a fin dese enfrontamento de bloques entre curmáns, pois o comunismo era o reverso do capitalismo, era unha visión do mundo tipicamente occidental, encadeado ferozmente á noción de progreso. Creo que a fin da guerra fría e o crecemento de novas potencias, con culturas moi distintas, provoca esa caída da nosa relixión laica baseada no progreso. Hai que comezar a revisar esa metafísica do progreso. Eu decote teño ese problema de familia con Marx, porque en ningún momento pon en cuestión a lóxica do progreso, e sen poñer en cuestión iso, estamos no campo do capitalismo. O capitalismo é unha férrea cristalización da noción lineal de tempo, que no fondo é unha gran mentira, porque eu non podo ir a ningures máis que a atoparme comigo mesmo. E o mesmo pásalle a unha sociedade. Esa idea de que se debe avanzar cara a un home novo, libre das sombras do pasado é un disparate. E se observamos outras culturas distintas á nosa, mesmo algunha próxima, coma América Latina ou o norte de África, atopamos unha relación moito máis relaxada con este concepto, concepcións moito máis ligadas ao mundo dos sentidos.
"Hai un cambio de ton na política, pero non estou seguro de que todo isto teña raíces nun cambio real que nos poida levar a outro horizonte"
Como valoras o cambio social e político que se vén producindo en España dende o comezo do 15M e que nos últimos tempos tivo a súa plasmación na superestrutura partidaria. É produto dun cambio real, de fondo, na sociedade española? Ten uns efectos reais? Ou afecta só a aspectos superestruturais?
Por unha banda, é certo que o estado do país é distinto, cando menos na súa codia. Estaba adormecido na movida, no café con leite para todos, nos cartos sobrantes e nas corruptelas estendidas, e agora é distinto. Pero témome que todo este cambio ten algo de superestrutural, aínda que dende logo está ben e fai algo máis animado o panorama social e político. Na medida en que todo isto que mencionas ten que ver cunha (esperemos que conxuntural) crise económica, non sei ata que punto detrás deste cambio hai pouca base real estrutural para que haxa un cambio real. Nin en España, nin en Grecia. Hai cousas, por suposto, e hai nomes aos que hai que estar atentos, dende Russell Brand ou Owen Jones en Inglaterra, Syriza en Grecia ou algúns máis en España, comezando polo 15M. Todo isto indica un cambio de ton na política, pero non estou seguro de que todo isto teña raíces nun cambio real que nos poida levar a outro horizonte.
E a nivel global, cres que hai cambios de fondo? Estamos asistindo ao crecemento económico de China ou á oposición militar e política de Rusia á hexemonía norteamericana. Isto revela un debilitamento desa hexemonía?
Son máis optimista neste tema que no tema anterior. Brasil, China, Rusia..., países moi distintos entre si, e cada un de maneiras moi diferentes, estanse movendo e nós temos moito que escoitar e que atender a países que con demasiada rapidez cualificamos de atrasados ou de tiránicos. O feito de que haxa varias potencias mundiais é positivo, o mesmo que é positivo que haxa varias canles de televisión, aínda que ningunha das opcións sexa perfecta ou particularmente benéfica; todo isto facilítalles as cousas aos movementos pequenos e ás nacións pequenas.
"Esa dialéctica infernal, de illamento e conexión, de desarraigo e reidentificación, é o que lle dá consistencia ao capitalismo como cultura e provoca que ningún movemento de protesta pase máis alá de retocar o escaparate"
Outra das grandes características da contemporaneidade é a primacía do individualismo. Advirtes nos últimos tempos algún cambio, unha maior forza dos valores do común?
Hai tendencias contraditorias. Hai un medra, lóxica, dun certo comunitarismo, sexa hippy, proletario, popular..., de moitos tipos. Pero a lóxica da circulación da que falaba antes ten un dobre eixo: por unha banda o illamento individual, onde un exclúe todo tipo de sombra, de inquietude, e pola outra a conexión rápida. Esa dialéctica infernal, de illamento e conexión, de desarraigo e reidentificación, é o que lle dá consistencia ao capitalismo como cultura e provoca que ningún movemento de protesta pase máis alá de retocar o escaparate. Hai un individualismo moi profundo, compatible con formas socialistas ou comunistas -con comiñas- de conexión. Hai un rexeitamento tan brutal por parte do capitalismo ao que podemos chamar zonas de sombra, que fai imposible que o comunismo comece por onde debía comezar, pola percepción do mundo.
"O 15M foi impulsado polas tecnoloxías, pero naceu cando un grupo de persoas decidiron baixar ao chan e mirar o que pisaban, ocupar ese espazo"
Falas nunha das entrevistas do libro da ingravidez tecnolóxica. A aparencia ou simulacro de comunidade, de información e de transparencia das novas tecnoloxías deixan algún pouso no real?
Non sei se o pouso que deixa, que algo deixan, compensa o efecto brutal de desarraigo, a perda de contacto e de relación co real. Os recentes movementos sociais de contestación fixéronse a pesar das redes tecnolóxicas. O propio 15M foi impulsado polas tecnoloxías, pero naceu cando un grupo de persoas decidiron baixar ao chan e mirar o que pisaban, ocupar ese espazo. Preocúpame o avance case mítico, supersticioso, das novas tecnoloxías, non como instrumento, senón como oferta case mesiánica.
Fálase da democratización da información, da democratización da opinión: todo o mundo pode comunicar, as estruturas fixéronse máis líquidas e todo o mundo pode difundir a súa opinión. Que efectos ten isto?
Ten un efecto bastante preocupante. Enmárcoo nese proceso circulatorio e de perda de contacto co real que unha vez que empeza xa non ten fin, por moito que esa circulación teña tintes radicais, hispters, indies ou o que sexa. Esta democratización horizontal ten unha parte de demagoxia do sistema, toda esa ideoloxía de transparencia e de circulación fluída está entre o peor que nos exportou Estados Unidos. Porque desactiva os puntos existentes de resistencia, de opacidade. Creo que hai unha trampa ideolóxica na comunicación: para que estar todo o día enganchado, lendo parvadas e volvéndoas a enviar? Para que? Para que o tempo non pese, de acordo. Pero o problema é que se a vida non me pesa, ningún día poderei facer nada distinto ao que estou facendo.
"Para que estar todo o día enganchado, lendo parvadas e volvéndoas a enviar? Para que o tempo non pese, de acordo. Pero o problema é que se a vida non me pesa, ningún día poderei facer nada distinto ao que estou facendo"
Como valoras o estado da educación en España. Que se pode facer para mudar a situación?
En España somos tan postmodernos, que como non chegamos os primeiros á modernidade, quixemos ser os primeiros na postmodernidade. Os problemas da educación teñen que ver cunha crise da familia e cunha falta de apoio social e estatal á familia. Se falla a familia, dificilmente un rapaz ou rapaza poden entender o profesor ou profesora. Fixéronse moi mal as cousas: debe haber poucos países do noso entorno nos que non haxa un pacto de Estado sobre a educación. Fanse pactos sobre o yihadismo, que non dubido que sexa un tema importante, pero non se fan sobre a educación. Despois, a situación dos medios de comunicación en España é obscena, e isto non o soluciona nin o mellor programa de ensino.
Entón, da presenza da Filosofía nos plans de estudo xa non falamos, verdade?
Pois case non (ri). Preocúpame máis a desaparición da lectura na escola, do respecto polas letras, do respecto polo antigo... Hai problemas culturais de fondo que fan moi difícil que a educación vaia ben.
