Vicente Montoto é un “todoterreo” do teatro. Actor, dramaturgo e director, foi un dos pioneiros da súa profesionalización en Galicia. E ten perspectiva abonda para ver, agora, a debacle que no sector están a causar os recortes das axudas, ante unhas estruturas que tiñan pés de lama. Montoto recibirá o Premio de Honra Marisa Soto dos XIX María Casares. 

Primeiro, a pregunta de rigor. Que supón para ti o premio?

Pois é algo marabilloso que mo dean. Agradézollo moito aos compañeiros e compañeiras. Así que a desfrutalo...

Comezaches a estudar teatro en Bos Aires, onde tiveches os primeiros traballos profesionais… Como comezou o teu interese polas artes escénicas?

O meu interese polo teatro chegou case sen que eu me decatase. Cando era pequeno escoitaba moito a radio, onde retransmitían obras de teatro que se facían na calle Corrientes. Iso foi un dos motivos que me levaron a inscribirme na escola de teatro. Bos Aires ten moita tradición de teatro e moitos actores fantásticos, pero iso a min non me chegaba, porque eu non estaba naquel ambiente. Estiven dous anos na escola de teatro e saíume a primeira oferta de traballo en teatro profesional, na calle Corrientes da que tanto escoitara falar. Daquela xa tiña claro o que quería ser…

Es un dos pioneiros do teatro profesional en Galicia. Foi axeitado o modelo de profesionalización do teatro que se escolleu? As compañías teñen que ser necesariamente empresas?

É que tampouco hai moitos modelos onde escoller. Hai países nos que hai teatros públicos con actores que son funcionarios, outros con compañías residentes, outros que combinan as compañías residentes con xente que traballa pola súa conta… Aquí, a das compañías residentes é unha opción interesante, que se tentou pero non callou.

"O camiño cara á profesionalización do teatro foi longo. Mais o teatro chegou a ser unha forma cultural das máis potentes"

Comezou co bipartito, pero non era como o modelo europeo no que a compañía residente xestiona a programación do teatro. Nin había concurso público, nin se puido sostelas cando viñeron os recortes. 

É que esa é a cuestión. Están a deixar o teatro e a cultura na indixencia total. Entón, nin funcionan as residentes nin nada. É un descalabro total. Se as condicións fosen outras, o modelo das residencias podería funcionar. O camiño cara á profesionalización do teatro foi longo. Mais o teatro chegou a ser unha forma cultural das máis potentes. E agora temos unha realidade que se ve ben mirando as cifras do CDG. Nos seus primeiros 10 anos contratou 320 actores e actrices. Nos últimos 10, contratou a metade. O propio teatro institucional contrata a metade do que contrataba. Ademais, houbo 600.000 euros este ano para produción de teatro, maxia, danza e novo circo, e 320.000 para dous cantantes por dous vídeos. Ese é o criterio que teñen.

"Eses recortes supoñen un asasinato en toda regra, totalmente desapiadado. Teñen que felicitarse polo seu éxito se o que querían era facer desaparecer o teatro"

O recorte das axudas á produción é do 70 por cento desde 2009. Na Rede Galega de Teatros e Auditorios, baixaron a metade. No 2014 o teatro levou 53.800 euros para distribución dentro do territorio galego, mentres que dous músicos tamén galegos sumaban 57.740 euros para actuacións no exterior. Iso tamén pasa.

O problema é que eses recortes supoñen un asasinato en toda regra, totalmente desapiadado. Teñen que felicitarse polo seu éxito se o que querían era facer desaparecer o teatro. O que lles pasa é que lle teñen odio ao teatro porque hai unha actitude non conformista por parte da xente do teatro. Alegraríanse moito se desaparecese, pero non o van conseguir. Os profesionais do teatro somos moi cabezóns e reiventarémonos como poidamos.

Cando o teatro comeza a reorganizarse, desde os últimos anos do franquismo e na transición, contábase coa complicidade do tecido local: asociacionismo cultural, veciñal… Agora o contexto é outro. Mais hai compañías, coma Chévere, que si traballaron moito nese sentido, na creación de públicos, na integración no ámbito local… Falta iso?

A de Chévere é unha perspectiva moito máis moderna, que pouco ten que ver co contexto dos anos 70. Naquel momento estabamos a saír dunha ditadura para comezar un sistema democrático. Na situación actual, deberían ser os concellos os que se implicasen na creación dese tecido local, os que continuasen con este traballo que daquela tiña que facerse desde o asociacionismo. Algúns concellos tentárono, pero tampouco teñen medios.

"Ás veces non nos mobilizamos o suficiente dada a dimensión dos problemas que sufrimos. Mais os profesionais do teatro temos outras opcións de protesta, a través do noso propio traballo, ou a través do contacto cos medios de comunicación"

Ti mesmo participaches do sindicalismo e do asociacionismo profesional. Fuches presidente da Asociación de Actores e Actrices de Galicia. Cando Agadic debía diñeiro ás compañías o teatro mobilizouse moito. Agora xa non tanto, malia os recortes…

Nunca nos mobilizamos demasiado e iso pasa con todo. É o mesmo na educación, nos servizos sociais, na sanidade… Ás veces non nos mobilizamos o suficiente dada a dimensión dos problemas que sufrimos. Mais os profesionais do teatro temos outras opcións de protesta, a través do noso propio traballo, ou a través do contacto cos medios de comunicación, ou coa xente directamente. É moi importante, nese aspecto, o traballo que se fai en internet. Iso non quita, claro, o papel do asociacionismo profesional. Nese sentido, o convenio colectivo, por exemplo, foi un logro importante.

Falabas antes do CDG. Está a cumprir a función para a que foi creado? Porque se agora fai obras de mediano e pequeno formato, que é o que facían antes das compañías, que neste momento pouco máis poden facer que monólogos…

No CDG a falta de orzamento é un problema evidente. Pero non é só iso. Se o propio teatro institucional está en mans de institucións que vocacionalmente queren destruír o teatro, non pode haber froito ningún, con independencia da vontade que lle poña a xente que dirixa os espectáculos...

"Volvemos no ano 72, nun momento de moita tensión. Unha das primeiras cousas que pasaron cando chegamos foron os asasinatos de Amador e Daniel"

Traballaches en Arxentina e en Suíza e despois volviches a Galicia. Que atopaches entón?

Volvemos no ano 72, nun momento de moita tensión. Unha das primeiras cousas que pasaron cando chegamos foron os asasinatos de Amador e Daniel. Eu incorporeime ao movemento teatral en Ourense, coa compañía Histrión 70 e despois con Caritel. Iamos á Mostra de Ribadavia… Eu viña de Bos Aires, que era a continuación da Europa democrática no aspecto cultural. E alí estaban superados moitos debates que aquí seguían. Era evidente que se perderan 40 anos, nos que o país estivera sumido no descoñecemento.

Uvegá teatro foi a compañía na que botaches máis tempo… Cal era o proxecto desta? Que tipo de teatro querías facer?

Foi o meu proxecto central durante 20 anos. Con ela puiden permitirme o luxo de dirixir os espectáculos que quería facer. Non é que teña unha visión única do tipo de teatro que quero. Pero si teño claro que ten que ser un teatro que faga pensar, que emocione, que a xente vexa que alí non hai só uns bonecos, que son persoas… Quérolle moito a todas as obras que fixen. Sacar adiante calquera proxecto é sempre complicado. Mais lembro especialmente, por exemplo, un monólogo de Roberto Vidal Bolaño, Cochos.

"Quérolle moito a todas as obras que fixen. Sacar adiante calquera proxecto é sempre complicado. Mais lembro especialmente, por exemplo, un monólogo de Roberto Vidal Bolaño, Cochos"

Con Roberto traballaches, ademais, en Teatro do Aquí. El é un símbolo dun teatro crítico, sen medo a posibles represalias, que as tivo. É así o teatro galego actual, en xeral?

Eu creo que en xeral a actitude das compañías galegas si é de compromiso, cada unha co seu estilo e coa súa forma de traballar. Todas están co país, coa lingua… En canto a Roberto, dramaturgos coma el só hai un cada dous séculos. Temos dramaturgos moi bos, pero foi el a que acadou a maior altura. Era un home coa cabeza chea de teatro. Era unha marabilla traballar con el.

Ti tamén es dramaturgo. Nalgunhas compañías galegas hai un dramaturgo que tamén é director e así monta os seus propios textos. Se non é así, é difícil que cheguen ao escenario textos galegos. Por que?

Moitas veces tampouco podes escoller o texto que queres. Estás moi presionado por moitos factores. O teatro nunca tivo grandes apoios e iso é así goberne quen goberne. Unha compañía ten que medirse moito á hora de escoller espectáculo. Ten que ser algo que se adapte á xente coa que traballa normalmente, que supoña un elenco reducido, que non formule grandes esixencias de escenografía, que se poida levar todo na furgoneta… Ou pode que o texto non interese á compañía…

"Moitas veces tampouco podes escoller o texto que queres. Unha compañía ten que medirse moito á hora de escoller espectáculo. Ten que ser algo que se adapte á xente coa que traballa normalmente, que supoña un elenco reducido"

En televisión e cinema tiveches papeis en filmes como Urxa ou na mítica curta Coruña imposible. Hai pouco celebráronse os 25 anos das que, -supostamente-, foron as primeiras longametraxes galegas. Que é o que non hai que celebrar do que pasou desde entón co audiovisual, en canto a oportunidades perdidas?

É verdade que había unha ilusión, unhas expectativas, que non se cumpriron. Pero tampouco é que estea todo perdido. No aspecto da televisión e a ficción, por exemplo, houbo momentos moi bos, con proxectos que tiveron transcendencia tamén fóra de Galicia... O que ocorre é que ese tipo de ficción está moi condicionada polos orzamentos da televisión. E a televisión é gobernada por poderes que están máis preocupados por dirixir os informativos para que falen ben deles que pola calidade e o futuro do audiovisual.

Nos María Casares, Voadora e ilMaquinario foron das compañías con máis nomeacións. Teñen en común a súa aposta por moverse tamén moito fóra de Galicia. Aquí construíuse un teatro nacional. Mais a aposta dalgunhas compañías por facer teatro só para Galicia puido acabar tendo, en parte, un efecto negativo no sentido de non someterse nunca ao xuízo da crítica de fóra, de públicos distintos…

Creo que aínda nos queda moito que facer no teatro deste país. Nós defendemos unha lingua, non imos pensar que o noso sitio está fóra. O que non quita que os nosos actores e actrices non poidan traballar tamén fóra, e niso temos indicadores de prestixio como a cantidade de actores e actrices galegos que traballan en series de televisión por aí. A nosa presenza fóra xa é unha realidade. Ademais, non saír non é moitas veces, para as compañías de teatro, unha cuestión de vontade. Non podes traducir unha obra, que supón refacer o traballo todo, para facer unha función en Móstoles. Non podes permitirte iso. E iso pasa tamén porque non hai apoios. Porque na Administración e na programación de teatro non está sempre a xente máis axeitada, máis ben ao contrario.

E as axudas que hai, malia os recortes, están ben orientadas? Se non se reforza a rede de teatros, se non se coida máis a distribución, nin se poderá crear público, nin as compañías teñen maneira de ser menos dependentes das axudas á produción para continuar traballando.

Creo que temos que rachar con esa idea da dependencia. Temos que sacudirnos ese complexo. O teatro é un servizo social, un servizo ademais especialmente en Galicia pola cuestión da normalización da lingua e da cultura. Se comparamos a situación con hai uns anos, o teatro está agora moito peor. Están a destruír o que se conseguira. Se fan morrer de fame ao sector, non ten sentido falar de excelencia, de eficacia… O fundamental é ter recursos para facer o noso traballo. Hai unha enorme cantidade de auditorios que non se están a utilizar. Hai moitos concellos que quedaron sen programación teatral porque non teñen medios. Ten que haber programacións estables e unha difusión do teatro como é debido. Se non é así, non podemos facer nada.

"Hai unha enorme cantidade de auditorios que non se están a utilizar. Hai moitos concellos que quedaron sen programación teatral porque non teñen medios. Ten que haber programacións estables e unha difusión do teatro como é debido"

Xa, pero referíame non a se ten que haber axudas ou non, senón a onde deben orientarse para facer que o teatro dependa menos das reviravoltas políticas. Houbo compañías que tiraban para adiante coas axudas á produción, facendo poucas funcións. Cando viñeron os recortes, a súa estrutura quedou baixo mínimos. Por iso, se cadra é bo reforzar a distribución.

Ten que haber partidas para produción e para distribución, porque as compañías tampouco teñen capacidade para producir soas. E claro que tamén hai que reforzar a rede de distribución para que as compañías poidan rendibilizar o investimento feito. Mais o problema é que agora non hai orzamento nin para unha nin para a outra. Os recortes está a acabar co teatro. E o peor é que non hai, tampouco, diálogo. Non tes con quen falar e explicarlle o que está a pasar. A xente que sabe algo de teatro non ten con quen sentar para explicarlle as cousas, alguén a quen lle importe o teatro e non só os inventos propagandísticos.

Antes da crise polo menos, as compañías de estrutura máis sólida devolvían ao Estado entre IVA, IRPF e Seguridade Social máis do que lles adiantaba o Estado en axudas. Iso tamén hai que dicilo.

Si, por iso dicía que temos que sacar o complexo de dependentes. As compañías non só devolvían ao Estado máis do que recibían, senón que creaban emprego, ademais da cumprir unha función de servizo á sociedade. Ademais, se queren botar cálculos, que boten os dos vídeos de 300.000 euros que pagaron por facer propaganda, para facer unha foto abrazando a un cantante.

"Temos que sacar o complexo de dependentes. As compañías non só devolvían ao Estado máis do que recibían, senón que creaban emprego, ademais da cumprir unha función de servizo á sociedade"

Outra cuestión é, como falabamos antes, a da creación de públicos. Chévere, por exemplo, ten experiencias interesantes niso. Como en presenza en internet e nas redes sociais. Ou en escolla de linguaxes que poidan conectar co público. E non sempre é así nas compañías. Hai que facer autocrítica niso?

Aí hai un compoñente xeracional e distintas percepcións sobre o rendemento e interese que pode ter estar nas redes sociais. Pero eu creo que, en xeral, as compañías si están a facer un esforzo nese sentido. O importante, iso si, é facer o tipo de teatro que sabes facer. O público de teatro, ademais, non é un mercado. É un público fiel, que sabe o que quere. Os últimos datos do Consello da Cultura mostran que se reduciu o público, pero é que se se reduce a oferta, tamén baixa o público. Se tes a metade menos de opcións, vas ir menos ao teatro. É normal. Tamén é importante que a programación teatral conte cunha boa difusión. Está demostrado que as programacións estables son un éxito. No Festival de Outono de Carballo, por exemplo, esgótanse as entradas. Esa é a maneira de consolidar público, que ten que ter distintas opcións para escoller. Non temos que facer todos o mesmo tipo de teatro.