Autoras -e autores- que viviron hai séculos anunciaron a posibilidade de pensar unha identidade integradora da alteridade. Un eu que non existe en oposición, senón que é, a un tempo, Outro. Almudena Otero analiza a súa obra en O ollo e a fonte, (Axóuxere), un ensaio que recupera a palabra de mulleres místicas coma Mechthild von Magdeburg, autora de A luz que flúe da divindade, un escrito que foi cualificado como o texto erótico máis ousado da Idade Media.

Contas no propio libro que un dos capítulos recolle, con algúns cambios, un artigo que publicaras na revista Encrucillada. Mais, o libro en si, como xorde?

Pois o libro ten unha historia un pouco longa. Hai xa uns cantos anos, a raíz de que me concederan un par de bolsas de investigación, estiven estudando a mística de Mechthild von Magdeburg, en concreto o seu emprego da metáfora e o tema da corporeidade e do erotismo, e escribín dous artigos de carácter académico. Pero dalgún xeito había algo aí que non me satisfacía totalmente: a sensación de atoparme apreixada nunha linguaxe demasiado ríxida e a certeza de que non se podía falar de Mechthild dese modo, que mesmo contradicía o que ela quería transmitir.

“Tiña a sensación de atoparme apreixada nunha linguaxe demasiado ríxida”

Así que decidín reformular o que dixera neses dous artigos, e de aí xurdiu o texto de Encrucillada, que supón unha parte do primeiro capítulo do libro. Un tempo despois invitáronme a presentar algo nos Encontros de Filosofía na Costa da Morte, e ocorréuseme falar do Mestre Eckhart, que é un autor que non estudara e que en moitos aspectos representa unha especie de contraparte de Mechthild: ten unha mística en certo modo máis conceptual. Ese é o segundo capítulo do libro.

Daquela Roberto Abuín, de Axóuxere, propúxome publicar un libro que recollese ese traballo xa feito sobre mística. E aí empecei a pensar no resto dos capítulos. Para o terceiro volvín a un tema sobre o que xa quería escribir dende hai tempo, a música e a danza. E os outros dous capítulos case que podo dicir que mos foi traendo a vida, certas experiencias que tiven estes últimos anos, varias viaxes a Marrocos que foron como un volver á orixe, como pechar un círculo vital.

En concreto, como xorde o teu interese por Mechthild von Magdeburg e outras mulleres "teólogas" (poderiamos chamarlles) das que falas no libro?

É un interese que vén xa de lonxe, dos meus tempos de estudante de Filoloxía Alemá. Nunha clase lemos un capítulo do libro de Mechthild, o I, 44, no que fala da danza, dun xeito moi sensual, cunha gran carga erótica. Sorprendeume e fascinoume, e xa daquela pensei que algún día volvería a Mechthild e escribiría sobre ela.

En que se diferenza a mística erótica desta autora da doutros místicos da súa época, é dicir, cal é a achega desta autora?

A mística erótica non é exclusiva de Mechthild, aparece noutras autoras (e mesmo autores) da época: en Hadewijch, por exemplo. Pero diría que Mechthild é, se cadra, máis audaz, máis explícita, até o punto que se ten descrito A luz que flúe da divindade como o texto erótico máis ousado da Idade Media. E moi vencellado co erotismo está tamén esa imaxe de deus como movemento, como fluír, que permea todo o libro, dende a linguaxe á concepción do texto, e que é tamén moi propia de Mechthild.

“Tense descrito A luz que flúe da divindade como o texto erótico máis ousado da Idade Media”

Por que esta autora usa a metáfora para expresar a natureza de Deus e cal é a importancia deste feito?

A metáfora é, como explico no libro, linguaxe transfronteiriza ou erótica; implica un movemento entre dúas palabras, a translación do significado dun termo noutro. Mechthild emprega numerosas metáforas para expresar a realidade de deus como fluír, como movemento. Pero, en facéndoo, non pretende só falar de deus, senón máis ben superar o límite que impón unha linguaxe representativa: máis que representar a deus, a súa palabra quere ser deus mesmo, ese continuo fluír do mundo.

"Mechthild emprega numerosas metáforas para expresar a realidade de deus como fluír, como movemento"

De que maneira o desexo, na nosa realidade "neocapitalista", pode converterse nun valor mercantil? De que maneira pode quedar reducido a simulacro, a cadea de signos que se refiren uns a outros?

O desexo é no mundo capitalista un valor mercantil, como tamén o son o resto das cousas: esa é precisamente a base ideolóxica do capitalismo. O desexo enmárcase aquí dentro da lóxica do consumo, da arela de posuír obxectos. Nesta lóxica as cousas concíbense só como signos que remiten a algo alén delas mesmas. Podería dicirse así que o consumo despraza a experiencia, como contacto real e directo co mundo, e só queda o simulacro, no que xa non se ven as cousas, senón só o seu reflexo. En Mechthild, pola contra, o desexo non é procura dun obxecto que se quere apreixar, senón pulo vital, o fluxo que move o mundo. E precisamente cando un se abandona a ese fluír é cando desaparece a fronteira entre suxeito e obxecto.

“O consumo despraza a experiencia, como contacto real e directo co mundo, e só queda o simulacro”

Por que o mestre Eckhart é acusado polo Papa de arredarse da fe? En que sentido a súa linguaxe apunta a outro tipo de "verdade"?

Nos sermóns de Eckhart hai unha morea de pasaxes que, de certo, poden tomarse como afirmacións contrarias ou mesmo ataques á fe cristiá, e así foi como as leron os seus críticos. O problema é o tipo de lectura que se fai desas pasaxes.

"Eckhart estase movendo nun nivel de linguaxe moi diferente ao dos seus detractores, un nivel no que non pretende afirmar nada"

Eckhart estase movendo, por dicilo dalgún xeito, nun nivel de linguaxe moi diferente ao dos seus detractores, un nivel no que non pretende afirmar nada, senón máis ben introducir aos seus ouvintes nunha experiencia que leve ao cuestionamento dos esquemas da razón, á ruptura dos modelos preconcebidos e das formas habituais de pensar. Nesta incerteza pode agromar outra verdade que non é xa doutrina ou dogma, senón a súa negación. A verdade como realidade sensible, máis que como propiedade dunha proposición.

Que é verdade para Hildegard von Bingen? En que se parecen a súa idea de Deus e a de Mechthild?

Poderíase dicir que para Hildegard a verdade é algo que agroma na experiencia sensorial, o que a situaría preto de Mechthild e do Mestre Eckahrt. En Hildegard deus maniféstase a través da visión, revélase na luz. Pero este carácter visionario establece tamén unha fronteira, e, así, trátase dun deus arredado, que Hildegard ve dende a distancia, e que se representa ademais coas características típicas da iconografía medieval: é o soberano dos ceos, rei supremo, xuíz, pai omnipotente.

"O deus de Mechthild é un deus co que se mantén unha relación persoal, algo que ela leva até o extremo, até a posibilidade dunha relación erótica"

O deus de Mechthild, pola contra, é un deus co que se mantén unha relación persoal, algo que ela leva até o extremo, até a posibilidade dunha relación erótica. E nesa relación erótica, na superación dos límites dos corpos, atópase o xermolo da superación da mesma idea de deus, algo que aparece dun xeito máis explícito no Mestre Eckhart: deus como o concepto que se nega a si mesmo.

Que sentido ten a clausura das mulleres no proceso que leva ao dominio da palabra, na Igrexa, polos homes?

A denominada clausura papal é unha norma que se aplica, inda hoxe, só aos conventos femininos. Fíxose obrigatoria no século XIII e as ordes monásticas femininas que xorden nesta época, as dominicas e as clarisas, son xa ordes de clausura, é dicir, as mulleres que ingresan neses conventos non poden volver abandonalos baixo ningunha circunstancia.

A imposición desta norma coincide no tempo co reforzamento do poder do clero na Igrexa e coa condena das comunidades beguinas, nas que a liberdade de movementos era moi grande e abundaban as mulleres escritoras. É curioso, por exemplo, que a orde dominica é na súa rama masculina orde de predicadores, mentres que as monxas viven en conventos de clausura. É dicir, son eles os que exercen o monopolio da palabra e teñen a capacidade de delimitar a verdade.

De que maneira a narración, a palabra, se converte en mecanismo de rebelión nos espazos (pechados) aos que as mulleres son asignadas?

Diría que o fai en dous sentidos. Por unha banda, coa palabra agroma a conciencia de posuír unha voz propia, a conciencia dun eu, fronte aos que lle negan ás mulleres esta posibilidade. Unha voz propia que, a un tempo, xorde moitas veces como voz colectiva, dunha comunidade. E, por outra banda, a través da palabra os seres humanos poñemos en práctica a capacidade que temos de crear novos mundos, outras realidades que xa se fan presentes dende o intre en que existen nas palabras.

“Coa palabra agroma a conciencia de posuír unha voz propia, a conciencia dun eu, fronte aos que lle negan ás mulleres esta posibilidade”

Como se relacionan en Ibn 'Arabi a idea de viaxe e a fusión do un co múltiple?

A idea do un é o alicerce da mística islámica: a unidade que subxace na multiplicidade das formas. A viaxe de Ibn ‘Arabî prodúcese a varios niveis: é unha viaxe horizontal, pola superficie do mundo, do Occidente a Oriente, onde nace a luz. Pero é tamén unha viaxe vertical, ascendente. E é, a un tempo, unha viaxe até o centro dun mesmo, que é, asemade, o corazón do mundo: o corazón é para o pensamento islámico a cerna das capacidades intelectivas, entendendo por intelecto non só a facultade racional, senón máis ben a capacidade de ver, de deixar que a realidade se revele; isto é, de percibir esa unidade do real.

O ollo e a fonte é o título do libro. Podes explicar o título?

'ain é unha palabra árabe que significa ollo, mais tamén fonte. É un horizonte semántico moi suxerinte, que reúne os dous fíos condutores do libro: o fluír e a capacidade de ver.

O libro, di a contracapa, nutre a idea de que "espertando o corazón xunto co intelecto crebamos un sistema de poder que impide ver alén do disposto, do determinado", permitíndonos chegar a veigas nas que se nos amosan outras maneiras de pensar e vivir. Estás de acordo con isto? En que sentido?

Si, estamos vivindo a crise do modelo herdado da modernidade, unha crise da idea de verdade, por exemplo, e coido que precisamente agora estes autores dos que trata o libro poden abrir un camiño moi interesante. Neste sentido, o libro é un pouco un intento de reescribir a historia que aprendemos, construída ao redor do falo, e de aí tamén esa recuperación de voces de mulleres que ficaron agochadas.

Malia que estes autores que aparecen no libro viviron hai bastantes séculos, anúnciase xa neles outra posibilidade de habitar o mundo e de pensar novas formas de configuración da identidade que integren a alteridade, nun intre en que, como digo, o suxeito monolítico da modernidade, co seu punto de vista escindido, está en crise.

“Anúnciase nestes autores de hai séculos outra posibilidade de habitar o mundo e de pensar formas de configuración da identidade que integren a alteridade”

Ese eu que agroma na escrita dunha Mechthild ou un Eckhart é un eu que non existe na oposición, senón que, sendo eu, é a un tempo Outro. Do que se trata, en definitiva, é de superar unha fronteira, ese muro ou clausura na que vivimos encerrados, que é un pensamento que tamén está moi presente ao longo de todo o libro.