"Nas últimas décadas a nosa paisaxe urbana experimentou profundas transformacións, algunhas delas socialmente catastróficas, en cuxa lexitimación desempeñou un papel esencial a teoría das cidades creativas (...) As políticas culturais foron unha cortina de fume para a especulación, a corrupción e o malgasto". O sociólogo César Rendueles estivo este martes na Coruña no marco do proxecto artístico-social Xeografía, Memoria e Capital Cívico, analizando como a estética, unha certa idea da modernidade e a competencia entre cidades serviron e serven de pantalla para ocultar e xustificar procesos de renovación urbana con efectos negativos para a poboación.
Rendueles (Girona, 1975), profesor na Universidade Complutense, publicou nos últimos anos varios ensaios que analizan distintos aspectos da construción social e política contemporánea. Dende os efectos das redes e a tecnoloxía (Sociofobia. El cambio político en la era de la utopía digital), a ensamblaxe simbólica do capitalismo e as claves materiais da existencia (Capitalismo canalla. Una historia personal del capitalismo a través de la literatura) ou a continuidade entre os bens comúns e o público (Los bienes comunes. ¿Oportunidad o espejismo?). Falamos con el.
"As políticas culturais e artísticas acompañaron durante moito tempo á especulación en España. Dalgún xeito contribuíron á promesa de que había unha saída aconflitiva á reconversión industrial"
Na charla analizas a utilización dun discurso estético sobre a modernidade en operacións de transformación urbana socialmente prexudiciais, mesmo a cargo de gobernos de esquerda. Hai unha especulación de rostro humano?
É moi difícil resistirse a esa inercia, porque ao final responde un pouco ao que a xente acaba esperando das intervencións urbanas. As políticas culturais e artísticas acompañaron durante moitísimo tempo á especulación e á financiarización en España, dalgún xeito contribuíron á promesa de que había unha saída aconflitiva á reconversión industrial. E de que a especulación máis brutal podía ser embridada e convertida nun espazo emocionante, de maneira que a industrialización podía ser superada con ganancia, pois xa non estabamos nesas cidades aburridas, sucias e feas da era industrial, senón que estabamos nunhas cidades novas, modernas e globais. Ao final os centros das cidades convertéronse nun horror, en clons, en espazos repetidos e vendidos a grandes investidores. E este proceso foi dulcificado en gran medida a través de políticas culturais sofisticadas.
Sempre se dixo que un determinado tipo de establecementos comerciais, de inquilinos, de usuarios..., novos e vinculados á modernidade e á alta cultura constituían o batallón de avance da xentrificación, aínda que non vaian ser finalmente os residentes finais deses barrios transformados...
Completamente. Daniel Sorando explica nun libro que as elites xentrificadoras non queren ir a barrios aburridos, senón que queren ir a barrios emocionantes, onde pasan cousas. E así vemos como nos barrios que están sufrindo estes procesos atopamos escaparates con libros de Zizek ou Badiou. Non se trata de autofustigarnos, pero si de advertir estas contradicións.
"Xeneralizouse un modelo de cidade no que prima a competencia por atraer capital e por atraer un tipo de habitante vinculado ás clases creativas"
Que efecto tivo nos últimos anos a obsesión por crear marcas-cidade, por desenvolver grandes proxectos de especialización urbana ou grandes fitos arquitectónicos, que se convertan en símbolos?
O mecanismo clónico inclúe eses fitos urbanos que pasan por exemplo pola contratación de arquitectos de renome. Xeneralizouse un modelo de cidade no que prima a competencia por atraer capital e por atraer un tipo de habitante vinculado ás clases creativas que xerou un tipo de dinámica municipal extremadamente perniciosa, a base de investimentos en infraestruturas, de procesos urbanísticos xentrificadores e desa especie de política-espectáculo que é extraordinariamente cara. Iso ten que ver no norte de España coa proliferación de portos exteriores baleiros, e no resto do país con aeroportos baleiros e outras grandes infraestruturas.
Inflúe tamén esa teima que parecen ter algúns alcaldes por deixar algunha gran obra ou intervención como legado da súa xestión?
É incrible como esa dinámica chegou a case todas as localidades, dende as máis grandes ás máis pequenas, estendéndose esa idea neroniana de que hai que facer unha xestión de autor, levando a cabo un proxecto persoal. Non se me ocorre maneira máis destrutiva de intervir nunha institución.
"En xeral hai un desprezo incrible pola cultura amateur e pola cultura de base, por exemplo polas bibliotecas, que o que necesitan son fondos para levar a cabo o seu labor"
Que impacto ten na cultura a énfase posta en grandes infraestruturas que quedan sen uso, convertidas en carísimos e inútiles elefantes brancos, mentres se recortaba na cultura de base e as súas institucións?
Hai un problema material, primeiro. O que invistes nun sitio, déixase de investir noutro, por suposto. E como ese tipo de intervencións moitas veces se consideraba que non eran só culturais, senón que se integraban dentro de propostas de transformación urbana moi grandes, pois absorbían unha cantidade de fondos disparatada, que normalmente non iría para un proxecto cultural. En xeral hai un desprezo incrible pola cultura amateur e pola cultura de base, por exemplo polas bibliotecas, que o que necesitan son fondos para levar a cabo o seu labor. Pasa tamén coas anpas, que realizan un traballo cultural inxente, de creación de públicos, e que tamén están totalmente desatendidas.
"O cambio ten condicións institucionais, ten condicións económicas pero tamén ten condicións sociais. É necesario un mínimo de sociabilidade, é necesario fiarte do veciño, digamos"
Cal é saúde da sociedade civil en España? Contamos con suficientes espazos colectivos, de construción social?
A crise económica provocou un espertar político tremendo en todo o país, somos unha sociedade extraordinariamente mobilizada. E somos, segundo as enquisas, unha das sociedades que menos confía no mercado para solucionar os problemas. Por que entón custa tanto cambiar as cousas? Creo que ten que ver con que o cambio ten condicións institucionais, ten condicións económicas pero tamén ten condicións sociais. É necesario un mínimo de sociabilidade, é necesario fiarte do veciño, digamos. E sen iso é moi difícil dar ese salto ao baleiro que son os grandes cambios políticos. A xente pensa que os votantes do PP son malvados, que son idiotas, ou as dúas cousas. E creo que é un erro, creo que é xente que considera que o PP protexe mellor os seus intereses materiais. E se non somos quen de ter un proxecto alternativo que xere esa mesma confianza, é moi difícil que nos sigan. Pero para xerar esa confianza fan falla esas redes de solidariedade, eses vínculos. Se non os tes, estás facilitando a eclosión de alternativas políticas reaccionarias que non dependen deses vínculos, porque están baseadas no medo ou no odio. A destrución desta sociedade civil, destes espazos colectivos, creo que é a maior vitoria das políticas neoliberais, que destruíron unha sociedade que xa era moi fráxil, porque o Franquismo foi moi hábil moldeándoa deste xeito.
"A destrución da sociedade civil, dos espazos colectivos, creo que é a maior vitoria das políticas neoliberais"
A esquerda fai unha excesiva énfase en elementos identitarios e esquece as condicións materiais e a súa transformación?
Neste debate entre a esquerda máis postmoderna e a esquerda máis obrerista, ambas correntes teñen parte de razón e ambas se equivocan. Sempre fago esa partición entre o material, o ideolóxico e o social. Gramsci referíase a iso, á base social, cando falaba de hexemonía. Non son as ideas, non é tampouco o interese material máis clásico, senón que é ese cemento que nos une e que nos leva a tomar decisións que dende un punto de vista material seguramente serían irracionais e que dende un punto de vista ideolóxico serían irracionais. Cando hai un forte vínculo social a disxuntiva entre o material e o ideolóxico disólvese, perde importancia.
"Se ti non tes un discurso elaborado sobre a familia, están desprezando unha potencia inmensa e sobre todo estás abandonando este campo para que o ocupe a dereita"
Algunha vez citaches unha frase de Santiago Alba, que di que a esquerda debe ser revolucionaria no económico, reformista no institucional e conservadora no antropolóxico? É un erro non emprestar atención a eses vínculos preexistentes, a esas dinámicas sociais tradicionais?
Sempre me chama a atención que na esquerda non temos un discurso sobre a familia, o noso discurso nesta cuestión é máis ben destrutivo. Pero que é o que ofrecemos a cambio? A nada absoluta postmoderna dos vínculos selectivos? E estamos nun país extremadamente familista: se en España non hai moita máis persoas na miseria e na pobreza é precisamente pola solidariedade familiar. Se ti non tes un discurso elaborado sobre a familia, están desprezando unha potencia inmensa e sobre todo estás abandonando este campo para que o ocupe a dereita, que si ten un discurso sobre a familia, un discurso espantoso, pero téñeno. Se ti renuncias a disputar este campo, estáslle regalando á dereita a fonte principal de solidariedade.
A dereita é neste senso máis intelixente que a esquerda? Refírome tamén á forma en que é capaz de adoptar certos elementos discursivos da esquerda, ou mesmo conceptos que a esquerda conseguiu introducir no debate público, e darlles a volta, desvirtuándoos, como por exemplo coa economía colaborativa... que deu lugar a cousas como Uber ou Deliveroo
Eu máis que a dereita, falaría da dereita neoliberal, que é a que temos agora en España. Porque a dereita conservadora debería en principio sentirse extremadamente incómoda con ese modelo que é basicamente nihilista. Eu non sei se é que son máis listos ou se é que teñen menos necesidade de ser coherentes, ou se teñen menos escrúpulos. A esquerda non pode incorporar o que sexa; ten unha débeda co seu proxecto emancipatorio e ilustrado. É certo que a dereita se amosa máis intelixente que a esquerda moitas veces, pero sexamos xustos: téñeno máis doado.
"É certo que houbo contradicións grandes, que hai limitacións de todo tipo, internas ou relacionadas con mecánicas institucionais. Pero hai que ser prudente á hora de ser derrotista, creo que certas críticas son moi narcisistas"
Cando os movementos de cambio chegaron á alcaldía das cidades falouse moito da dicotomía entre a praza e o pazo e sobre o obxectivo de eliminar esa separación, levando a praza ao seu interior. Dous anos despois conseguiuse isto? Ou pervertiuse o obxectivo?
Creo que non se conseguiu, pero non empregaría a palabra perversión. Eu comezaría dicindo que os gobernos municipalistas son un éxito incrible e que non deberíamos deixarnos levar polas nosas críticas, por unha especie de melancolía insurreccional. E eu son o primeiro que fixen enormes críticas ao Goberno municipal de Madrid, ollo. Estamos vivindo un certo momento de refluxo de toda esa enerxía que xurdiu despois do 15M e está custando moitísimo facer cambios políticos. Hai un bloqueo moi grande, a xente parece inmune á corrupción xeneralizada..., pero hai que ser prudente á hora de ser derrotistas, creo que certas críticas son moi narcisistas. É certo que houbo contradicións grandes, que hai limitacións de todo tipo, internas ou relacionadas con mecánicas institucionais. Pero houbo tamén avances incribles; se nos din hai dez anos que Madrid, Barcelona, Valencia ou A Coruña ían estar dirixidas por forzas políticas moi transformadoras non o creríamos. Como tampouco creríamos que se normalizasen no debate público certos discursos que antes eran moi minoritarios.
Dá a impresión de que grazas ao conflito catalán, o Goberno do PP foi quen de establecer un marco e un clima de opinión que lle é favorable. Neste momento de refluxo que comentas, de que forma pode a esquerda volver poñer outros temas -a desigualdade, a corrupción...- en primeiro plano?
Creo que en xeral o PP soubo manobrar moi ben nunha situación moi crítica: no inicio da lexislatura a maior preocupación de moitos políticos do Partido Popular era non acabar no cárcere e iso conseguiron convertelo nunha conxuntura francamente favorable para impulsar un proxecto político que lles permita construír de novo unha hexemonía estable. Cataluña xoga efectivamente un papel importante, pois consegue polarizar moitísimo a opinión pública. Pero creo que xa antes conseguiran manobrar moi ben para que callara o discurso da recuperación económica.
"Detecto unha fenda xeracional cada vez máis brutal, á que en realidade eu nunca lle dera moita importancia"
Que importancia ten a fenda xeracional que as enquisas detectan na intención de voto ou no consumo de medios de comunicación, entre outros comportamentos?
Detecto unha fenda xeracional cada vez máis brutal, á que en realidade eu nunca lle dera moita importancia. Percíbese moito no tema de Cataluña, no que entre os votantes do PP de menos de 45 anos hai unha porcentaxe moi grande de persoas que apoian o referendo pactado. E, pola contra, vemos moita proximidade neste tema entre os votantes de máis de 65 anos de PP, PSOE e mesmo de IU. E noutros temas pasa algo parecido: estase xerando un malestar enorme entre as persoas de menos de 40 anos, que non están a vivir a recuperación económica e sofren unha precarización crecente e unha inmensa ruptura das expectativas creadas. E isto lévame a pensar que aí hai partido por xogar. En cambio, na xente maior de 55 anos, que considera que ten a súa pensión asegurada, pode haber máis estabilidade.
"Viuse no ciberactivismo a solución ás propias deficiencias e debilidades dos movementos de esquerda: o que perdemos nas rúas ímolo recuperar no ciberespazo"
Que papel cres que xogou nos últimos anos o ciberactivismo e cal pode xogar? Unha excesiva confianza nestas ferramentas pode facer que se descoiden outros mecanismos de socialización política?
O problema foi, un pouco como coas cidades creativas, que se viu no ciberactivismo a solución ás propias deficiencias e debilidades dos movementos de esquerda: o que perdemos nas rúas ímolo recuperar no ciberespazo. E iso xerou unha miopía brutal: un desprezo elitista polas televisións e polas radios cando a hexemonía seguía consolidándose sobre todo na televisión. Nese senso falouse moito da actividade de Trump nas redes, pero esquécese que ese tipo se fixo famoso nun reality televisivo. As redes teñen moitas potencialidades, tamén en política, pero aínda non as coñecemos ben. Ao final son un instrumento, e a clave está noutro lado, na existencia dunha organicidade que permita construír un movemento. O que importan son as institucións intermedias, que fan que a participación sexa entendida non como un dereito individual, senón como unha obriga colectiva. Se non conseguimos iso, tanto ten que a ferramenta de participación sexa analóxica ou dixital. Unha vez que o consigamos, non teño dúbidas de que as ferramentas dixitais servirán para moito, pero poñer o foco na tecnoloxía é non entender nada.
"Podemos ao comezo tiña un voto moi transversal e chegaba a quen se vían a si mesmos como perdedores da globalización. E dende entón foi perdendo pegada nas clases populares"
O voto a Podemos foi moi transversal no inicio do partido, acadando un grn predicamento entre as clases populares e afastando a posibilidade da aparición en España de fenómenos de populismo de dereitas que si son importantes, por exemplo, en Francia. Corre o risco neste momento a esquerda de perder esa conexión cos sectores máis excluídos?
Efectivamente Podemos ao comezo tiña un voto moi transversal e chegaba a quen se vían a si mesmos como perdedores da globalización. E dende entón foi perdendo transversalidade, foi perdendo pegada nas clases populares, aínda que sen chegar á situación doutras forzas de esquerda en Europa ou ao voto clásico de IU, que era fundamentalmente universitario. Isto foi así porque traballar ese terreo é extraordinariamente antipático. Quen quere facer iso? Ir a pequenas cidades de toda España ou a barrios nos que te reciben mal ou non te queren escoitar...? É difícil espazos para escoitar esas persoas e para falar con eles. É complicado facer isto, pero é un erro non intentalo. Porque cando chegue alguén cun discurso de odio que os interpele, si conseguirá aglutinalos. Creo que dende a esquerda aínda estamos a tempo, pero temos que traballar con xenerosidade e non pensando no curto prazo.
"Unha das claves neste momento é incorporar a sectores que ata agora quedaran excluídos da política"
Unha das claves neste momento é incorporar a sectores que ata agora quedaran excluídos da política. Creo que ata agora Podemos e as candidaturas de confluencia consideraron que coa xente á que podían chegar era suficiente e non fixeron ese esforzo por chegar a eses sectores que non votan, aos que é moi difícil acceder. E este é quizais o momento de mobilizar esa xente á que normalmente non se dirixen os programas electorais, e que iso permita crear unha nova maioría social. Chámame a atención que en Madrid ou Barcelona, sendo moi importante a poboación migrante, as forzas de esquerda seguen excluíndoos dos seus discursos políticos, non se fai ningún esforzo por mobilizalos.
