-“Por que matan as nosas fillas?”. -“Non o sei. Pero xúrolles que vou averigualo”. Así se resume a conversa que a antropóloga feminista Marcela Lagarde, entón deputada no congreso do seu país, México, mantivo con familiares de mulleres violadas e asasinadas en Ciudad Juárez. E cumpriu a súa palabra. Un libro que coñeceu de xeito casual, na libraría dunhas amigas, púxoa sobre a pista. Tratábase de Femicide, the politics of women killing, de Diana Rusell e Jill Radford. Un estudio sobre asasinatos de mulleres en dez países do mundo que apuntaba ao odio, a misoxinia, como causa. Ao patriarcado. Durante moito tempo, as familias das asasinadas en Ciudad Juárez nin se coñecían. Ata que comezaron a encontrarse nos ministerios públicos para reclamar os corpos das súas fillas. Durante demasiado tempo faltaron as respostas. Ata que o feminismo as trouxo.

Lagarde debullou a maneira na que acuñou o concepto 'feminicidio'. Porque, tal como apuntara Agra, precísase conceptualizar ben a violencia para poder loitar contra ela

Marcela Lagarde contou isto no espazo Conversas Feministas, en Compostela, nun encontro organizado polo concello a través do proxecto Territorio das mulleres e integrado tamén na campaña #CompostelaEnNegro, realizada con motivo do 25 de novembro, Día Internacional contra a Violencia de Xénero. A súa interlocutora, nunha sala Capitol co público entregado, foi a profesora María Xosé Agra, tras a presentación do acto por parte da concelleira de Igualdade, Marta Lois. Lagarde debullou, entre outras cuestións, a maneira na que acuñou o concepto “feminicidio”. Porque, tal como apuntara Agra, precísase conceptualizar ben a violencia para poder loitar contra ela. 

“En México comezan a preguntarse por que matan mulleres”, lembrou. Ao pouco tempo comezou a difundirse “a idea de que era un tipo de mulleres: morenas, de pelo longo, novas, de pel escura, pobres, que traballaban algunhas na maquila…”. Mais non era unha cuestión de perfís de mulleres. Nin das características dos asasinos, sequera. Lagarde entrara xa no Congreso coas ideas claras. Cunha axenda feminista na que figuraban, entre as prioridades, a tipificación do delito de violencia de xénero e o impulso de políticas públicas para freala. Aos poucos días de ser escollida deputada formou xa a comisión para encargarse destas cuestións. “Alguén preguntoume: como se chamaba a comisión especial?”, -recordou en Santiago-. Ao que ela respondeu: “A comisión especial de feminicidio, compañeiro”. Quedaba así instituído un grupo de traballo específico, no parlamento mexicano, co termo “feminicidio”.

Lagarde chegara a este concepto a partir da súa reflexión sobre o libro de Diana Rusell e Jill Radford, Unha obra que non falaba de perfís de asasinos nin de vítimas. Que procuraba unha comprensión global, e política, do fenómeno. As autoras “non falaban duns homes demoníacos que viñan matar mulleres”, -dicía Lagarde-. Nin loucos. Nin adictos. Nin, necesariamente, serial killers, como nos filmes. Senón fillos ben criados do patriarcado. Machistas que ían máis, iso si, polas mulleres máis vulnerables. Mais, -remarcou Lagarde-, o ataque non sempre acababa en morte. Porque había sobreviventes. Mediaban, en calquera caso, relacións de dominación establecidas polo xénero como construción social e cultural. Mais o termo “femicidio”, escollido por Diana Rusell e Jill Radford, non convencía a Lagarde. Porque non eran só asasinatos de mulleres. Eran asasinatos de mulleres por seren mulleres. Por iso preferiu engadir un “ni” para formar a palabra feminicidio.

O termo “femicidio”, escollido por Diana Rusell e Jill Radford, non convencía a Lagarde. Porque non eran só asasinatos de mulleres. Eran asasinatos de mulleres por seren mulleres

O feminicidio, -explicou en Santiago-, “caracterízase ademais pola enorme tolerancia social á violencia dos homes contra as mulleres”. Cancións para ridiculizar as mulleres. Chistes machistas. Mulleres socializadas para facerse as despistadas mentres eran violentadas. Descualificacións do seu traballo. Exixencias de render o dobre ou o triplo para seren recoñecidas por igual. Dominación xeralizada, coa conxugal en primeiro termo. “No libro mesmo teñen un capítulo sobre o feminicidio porno, que se supoñía que era parte do que había en México”, sinalou. Mesmo apuntou, noutra parte da conversa, que chegaran a ter que separar, nos vagóns do metro, as persoas en función do sexo para evitar o acoso e os abusos. Aínda que, nada máis poñer o pé na rúa, “os cazadores estaban alí esperando”.

“Outras colegas” -engadiu Lagarde- “desenvolveron a idea do feminicidio da intimidade. Outras máis falan do feminicidio de mulleres lesbianas, un específico marcado pola lesbofobia”. O termo foi tamén criticado e deu para un debate que continúa aberto. A propia Diana Rusell aceptouno. “Convidámola á cámara de deputados”, -relatou Lagarde-. Cando chegou, “abrazoume e dixo: quero agradecerche, porque en Estados Unidos ninguén me fixo caso”. O presidente da cámara organizou unha visita das mulleres convidadas á comisión de equidade e xénero. Alí estaban elas, coas deputadas e, de repente, Rusell desaparece. Preocupadas, búscana. Mais non andaba lonxe. Sentara no medio e medio. Na plataforma onte están as aguias e leopardos do escudo nacional. Estaba nada máis e nada menos que facendo ioga. Lagarde achegouse e preguntou: “pero que fas?”. Ao que ela respondeu: “Fuck, patriarchy”.

A súa tese nacera da inquietude de dotar o movemento feminista de ferramentas conceptuais sólidas a partir das que pensar o poder, o patriarcado como orde social e histórica

Lagarde gañou o público compostelán -que aplaudía e ría- con esta e outras anécdotas, que axudaron a fiar as súas reflexións sobre as cuestións formuladas por María Xosé Agra. No principio da conversa referiuse aos seus comezos como investigadora. A súa tese nacera da inquietude de dotar o movemento feminista -no que comezou a militar nos 70- de ferramentas conceptuais sólidas a partir das que pensar o poder, o patriarcado como orde social e histórica. O seu obxectivo era propor unha reflexión teórica, partindo do seu traballo de campo con testemuñas e do diálogo cos autores e autoras clásicos da antropoloxía coma Malinowski, Levi-Strauss, Margaret Mead ou Ruth Benedict, ademais de con pensadores doutras disciplinas coma Marx ou Freud.

Cando chegou o momento de defender a tese, tras seis anos de investigación, “quedei abraiada de que me puxesen a máxima nota”, -asegurou-. A súa directora de tese non se presentou. No público estaba o seu amigo Alfredo López que, ao lelo, enchera o orixinal de notas e signos de admiración e acabara furioso con ela. A decana da Facultade de Filosofía, Graciela Hierro, substituíu a súa directora no que ela considerou un “exemplo público de sororidade extraordinario”. Lagarde tirou a máxima cualificación e ademais gañou un premio que lle permitiu publicar a tese como libro, co título Os cativerios das mulleres. Nais, esposas, monxas, putas, presas e loucas, que é ata agora unha das súas obras máis relevantes.

Marcela Lagarde é hoxe catedrática da Universidade Nacional Autónoma de México, ademais de referencia fundamental do feminismo latinoamericano e do resto do mundo. Presentouse ás eleccións como candidata independente polo Partido de Revolución Democrática, (PRD),  sendo deputada no congreso federal de 2003 a 2006. Ademais de conseguir a creación da comisión especial de feminicidio que antes citabamos, dirixiu a unha investigación sobre a violencia feminicida en México que axudou a situar o fenómeno máis alá de Ciudad Juárez e promoveu, entre outras, a lei contra o feminicidio no Código Penal Federal ou a Lei Xeral de Acceso das Mulleres a unha Vida Libre de Violencia, vixente desde 2007.

Ata a Conferencia Mundial dos Dereitos Humanos de Viena en 1993 -subliñou-, “os dereitos humanos das mulleres eran unha copia dos dereitos humanos dos homes"

“Quixemos facer a lei cunha linguaxe positiva, para quitarnos iso de esta en contra de todo”, -sostivo en Santiago-. “Porque a min tamén me gusta estar a favor de algo. Encántame vivir a favor dos dereitos humanos, das persoas, e no caso de da lei para enfrontar a violencia contra mulleres, parecíame que debía chamarse en positivo”. Ata a Conferencia Mundial dos Dereitos Humanos de Viena en 1993 -subliñou-, “os dereitos humanos das mulleres eran unha copia dos dereitos humanos dos homes. E non se tiña en conta o específico nas mulleres”, que pasan de ser “persoas” a ser “humanas”, como dixera Alda Facio.

Na súa preocupación por dotar de conceptos e dunha teoría política ao movemento feminista, defendeu outros termos hoxe moito máis coñecidos como empoderamento ou sororidade. “Cando hai anos vin a España, a Valencia, a Barcelona, a varios lugares, e falaba de empoderamento das mulleres, mirábanme con cara de: oes, que feo soa iso”, lembrou. Empoderamento implica -explicou- “un conxunto de condicións que a persoa desenvolve para si. Un conxunto de capacidades, habilidades, coñecementos, prácticas políticas a favor de si”.

“Que fixemos desde hai máis de 20 anos? Traballar o empoderamento das mulleres”, afirmou

“Que fixemos desde hai máis de 20 anos? Traballar o empoderamento das mulleres”, afirmou. “Pero non se trata, por favor, de empoderar a mulleres poderosas. Trátase de que mulleres que non teñen poder e que non teñan conciencia de xénero, poidan desenvolver a súa conciencia: e non só de xénero. Toda a diversidade de aspectos da conciencia”. Mais esa empoderamento non se produce en solitario. “Dáse” -continuou- “en espazos comunitarios, en organizacións, en redes que traballan por ese empoderamento das mulleres, as persoas, as nenas, as adolescentes para que poidan vivir a favor seu. Para que a súa comunidade poida traballar como unha comunidade resiliente a favor de superar os dramas da pobreza e todo o que está pasando coas agresións ao medio ambiente... Entón a comunidade traballa pola comunidade. Empodérase a comunidade”.

E ese traballo -insistiu- é de todas. Non serve dicir “a min non me toca”. Pois “tócame como muller consciente, feminista, empoderar calquera espazo que traballe en favor das mulleres e dunhas relacións transformadas, diferentes, entre mulleres e homes e entre todas as categorías sociais”. Xorde aí, ademais, outro concepto relacionado, que é a sororidade. A “alianza entre mulleres”. Un pacto que non ten que ser sobre todos os temas nin para toda a vida. Que debe ser establecido, marcado nos seus límites temporais e de contido. Debatendo.

"Aprendemos a debater apoiándonos, sen ser destrutivas na linguaxe, sempre cun gran respecto polas demais. Paréceme que iso é unha grande contribución do feminismo"

Como -exemplificou- “no caso do dereito das mulleres á maternidade libre e voluntaria”, que en México supuxo unha loita de 50 anos. “Cando o logramos, abrazámonos fortemente”, todas reunidas nun congreso en Cidade de México. Alí estaban “vivas e presentes” todas as que iniciaran a pelexa pola causa. Malia as súas diferenzas. “Aprendemos a debater apoiándonos, sen ser destrutivas na linguaxe, sempre cun gran respecto polas demais. Paréceme que iso é unha grande contribución do feminismo. Ter aprendido unha nova forma de contacto entre nosoutras. Ir traballando unha ética da sororidade, porque se trata diso”.

Xa cara ao final da conversa con Agra, expresou a súa opinión sobre o movemento MeToo, que lle parece “extraordinario, importantísimo”, dado que “logrou a expresión do tema da violencia, especificamente da violación, o acoso sexual a mulleres moi destacadas na sociedade”. Mulleres non “illadas nin empobrecidas”. Mulleres con recursos “que tardaron moitos anos en idear un movemento como o Me Too, para saír e dicir que lles estaba a pasar, e para convocar co too a outras a que se sumasen”.

En México -seguiu- “sumáronse moitas mulleres connotadas e outras non tanto”. Aínda que a realidade das violencias contra as mulleres segue a ser “tráxica”, pois “o feminicidio aumentou”. Ninguén dixo -aclarou- que fose “diminuír automaticamente coas leis, e menos con leis que foron permanentemente obxectadas e resistidas polos funcionarias e funcionarios que teñen que aplicalas, que teñen que facerse cargo das políticas públicas e non o fan”. Entón -recoñeceu- “vivimos unha bronca constante contra a nosa lei”. Mais “a min dáme moito gusto pensar que nestes anos se formou unha enorme capacidade de mobilización, de organizacións civís, que se formaron observatorios para ver como se está levando a termo a lei, para ver tamén como está o feminicidio no país”... “Nós medimos, desenvolvemos metodoloxías, xeoreferenciamos as violencias…”, engadiu.

"A min dáme moito gusto pensar que nestes anos se formou unha enorme capacidade de mobilización, de organizacións civís, que se formaron observatorios"

Pero “é hora de facer unha política global”, reivindicou. Sinalou ao respecto, como referente, a convención interamericana para previr, sancionar e erradicar a violencia contra a muller, coñecida como Convención do Belém do Para e celebrada no marco da Organización de los Estados Americanos. Investigadoras, redes de mulleres e feministas achegaron -indicou- conceptos como feminicidio ou violencia feminicida. Foi unha poeta -subliñou- a que inventou o lema “nin unha máis”. Cando Lagarde chegou a Buenos Aires para participar alí na loita feminista decatouse de que alí usaban “nin unha menos”. Xunto a esa ollada global -recomendou- cómpre ter unha “axenda feminista” que implique “conciencia crítica, perspectiva política feminista, idea da historia do feminismo”, porque “o feminismo é unha filosofía crítica universal” que ao seu ver formula “todos os temas que nos poidan interesar. Comezamos co xénero e as relacións muller-home porque era a nosa realidade inmediata. Pero agora tamén hai moitos outros temas que son da maior importancia”.

"É hora de facer unha política global”, reivindicou

En relación con iso e, xa no debate co público, Lagarde respondeu unha pregunta sobre o papel dos homes na loita feminista. O feminismo -asegurou- é para mulleres e homes. Pero -matizou- “sigo esperando a que eles digan como” (van incorporarse ao movemento). “Que vaian ás nosas asembleas, aos nosos grupos de conciencia feminista, non”, opinou. Mais son eles os que deberán dicir “que vai pasar coa condición masculina, para que deixe de haber feminicidios”. Mais xa non é tempo -asegurou- de pedirlles que nos adiquen un anaco do seu tempo e tres palabras. “Eu si son defensora da participación dos homes e tiven ao meu lado homes moi entrañables para min que foron feministas. Algúns fixérono moi ben. Outros non. Pero si me asombrou a incapacidade masculina de tomar a palabra sobre calquera tema sen darnos clase e ordes. E dígoo só con dúas palabras, as dúas con a: xa basta!. Esa é a mensaxe que eu vou escoitando en moitos lugares. Moitas mulleres decepcionadas, tristes. Moitas mulleres sentiron que os seus compañeiros, as súas parellas non estiveron con elas nesta experiencia”, dixo.

"Pero si me asombrou a incapacidade masculina de tomar a palabra sobre calquera tema sen darnos clase e ordes. E dígoo só con dúas palabras, as dúas con a: xa basta!"

Lagarde opinou por último sobre os ventres de aluguer, tras unha pregunta sobre a “xestación subrogada”. Ogallá -comentou- “camiñemos cara unha linguaxe máis feminista”. Neste caso, porque as mulleres “somos persoas integrais” e non só úteros. Non podemos separarnos -lembrou- nin do noso ventre nin do noso cerebro. Unha muller “non é a mesma cando empeza a xestar que cando remata”, dixo, pois o embarazo ten un impacto psicolóxico e identitario. “Moitas mulleres empezaron xuízos para que lles devolvan as criaturas” -afirmou-. En México -engadiu- “hai tendencia a contratar mulleres pobres, e en España mulleres latinomericanas”. Mais está a producirse “unha reacción ante a cousificación”, a través de asociacións de mulleres. Cómpre parar -concluíu- “a construción de xénero tradicional de ser para outros. Como me dicía Franca Basaglia, o primeiro non das mulleres aos outros é o primeiro si a si mesmas”.