O día 12 de outubro pasado fixéronse un cento de anos da morte de catro mulleres e un home na ponte de Cans, concello do Porto do Son, nun enfrontamento coa garda civil no que houbo ademais outros trinta feridos de bala. Ese lugar da parroquia de Nebra, ao lado da praia de Aguieira, moi frecuentada polos composteláns, é un importante lugar de memoria; da memoria do que fomos e da historia de como chegamos a ser o que se somos. Eran outros tempos, certo, pero non tan lonxanos: as miñas dúas avoas xa naceran, igual que os meus dous avós. Tamén naceran xa a maioría dos quintos que combaterían vinte anos máis tarde na guerra incivil. O asunto de Nebra, que xa ten valor en si mesmo, permítenos ademais establecer un diálogo co pasado para coñecer e para valorar pero tamén para comprender a nosa relación material con aquel tempo.
Cando as mortes de Cans, aínda faltaban dous anos para que, con certo retraso respecto doutros países europeos e americanos, un goberno monárquico instituíse en 1918 o 12 de outubro como Día da Raza. Non podía ser outro que Antonio Maura quen tivese a idea de establecer unha Festa nacional para os españois. Este ano houbo moitas disputas políticas, mesmo xudiciais, a conta da Festa Nacional pero falouse pouco da falta de asentamento dunha festa que disputa ese título con outras datas, como o día da Constitución, antes co 18 de xullo que foi Festa Nacional entre 1937 e 1977 e aínda antes co 2 de maio que foi a referencia para os liberais do século XIX. As vellas monarquías non tiñan necesidade de celebrárense a si mesmas: abondáballes con celebrara onomástica ou o aniversario do rei. A escolla como día patrio da chegada de Colón a América procuraba unha reconstrución mítica asentada na morriña imperial e no desexo neocolonial. Aínda por riba a primeira celebración saíu deslucida por un andazo que causaría milleiros de mortos: aquel ano pasaría á memoria colectiva como o ano da gripe, ironicamente coñecida como española.
Os mortos en Cans tiñan outras preocupacións menos patrióticas que domésticas aquel día do Pilar de hai cen anos: acabar cun imposto que consideraban inxusto. Protestaban contra os desafiuzamentos decretados contra os veciños que se negaran a pagar as cotas impostas polo concello do Son para afrontar unha débeda contraída doa Deputación, consecuencia dun desfalco. Ao berro de “non se paga o defis” viñan defendendo os seus intereses apoiados pola organización agrarista Liga Agraria de Nebra e pola socialista La Protección Obrera do Son, empeñadas as dúas nunha campaña anticaciquil. Os retallos por gastos excesivos que logo son derramados entre os contribuíntes non son cousa nova, a manipulación política e os políticos corruptos tampouco. Todo aquilo enmarcábase ademais na crise política da Restauración e, sobre todo, na loita pola terra e contra o foro dos nosos bisavós. Unha loita que veu a facernos a todos nós (1’7 millóns) propietarios de terra hoxe en día.
O día 12 de outubro comezaban os embargos polos impagos decididos e levados a cabo e os veciños xuntábanse na Ponte de Cans afoutos. Había pouco que un milleiro deles marchara cara Noia e despois de concentrárense diante do xulgado lograran do xuíz a liberación dos cinco convieciños presos dende que comezaran as protestas. Coma era adoito, aquela mañá as mulleres avanzaba na cabeza da marcha porque contra delas non disparaban os gardas. Os trinta gardas que lles facían fronte recuaron na ponte ate que á orde de disparar ao ar algúns responderon disparando á xente que quedou deitada. O capitán vendo ao ver o resultado retirou a tropa a Portosín para protexer ao alcalde, Severiano Martínez. No sitio quedaron Francisca Carou e Atonio Luaces polo que os médidos do Son que se achegaron ao sitio non puideron facer ren, os feridos foron levados en traiñas dende a praia de Aguieira a Noia e aos mais graves transportáronos pola tarde no coche de líña a Santiago, onde morreron uns días despois, Ramona Suárez, Xenerosa Vidal e Rosa Cardóniga. Contaban os xornais, como o famoso cirurxán Alsina intentara salvalos sen éxito na súa clínica compostelá.
Aquelas mortes foron lembradas por moito tempo ate 1936 e so hai uns pouco anos un veciño de Casa de Martelo recuperou como pública unha memoria que seguira sendo privada. A memoria duns feitos que xa a mediados dos anos oitenta dous rapaces estudantes de Historia, Xosé Manuel Monterroso e Henrique Hervés, converteran en traballo de curso co seu profesor de Historia Contemporánea para asombro dos seus compañeiros de Facultade.
