Hai uns poucos meses Francisco Fernández Naval publicou A noite branca, unha longa novela que xira arredor da experiencia dos voluntarios galegos na División Azul. O interese que suscita o tema, vese acrecentado polo feito de que o autor foi un dos pioneiros da abordaxe na nosa lingua do tema da guerra civil cunha novela, O bosque das antas, que foi Premio Xerais en 1988. De feito en A noite branca aparecen espalladas aquí e acolá algunhas referencias a personaxes daquela novela; dada a súa irrelevancia argumental, coido que se pode formular a hipótese de que cumpren a función de ancorar esta novela na modalidade xenérica de novelas da guerra civil ou da memoria histórica, de vencellala a esa xenealoxía de textos que Fernández Naval contribuíu a fundar.
Arestora, a orixinalidade do tema no ámbito literario galego actúa como un muro de contención fronte ao risco de saturación ou desgaste da memoria. Na medida en que a literatura funciona como un espazo social de circulación das memorias parciais e silenciadas, e na medida en que novos suxeitos se incorporan á memoria colectiva, evítase o esquecemento ou a marxinación de determinados grupos de vítimas, así como a fixación pasatista con certos motivos temáticos e a súa repetición ritualizada. E cómpre non ignorarmos que a elaboración social da memoria dun grupo permite a súa reinterpretación.
"Na medida en que a literatura funciona como un espazo social de circulación das memorias parciais e silenciadas, e na medida en que novos suxeitos se incorporan á memoria colectiva, evítase o esquecemento ou a marxinación de determinados grupos de vítimas"
Pois ben, no caso da División Azul, eu diría que estamos aínda nunha fase anterior é dicir, é preciso que a sociedade actual saiba da súa existencia, cuxa memoria deveu nun verdadeiro tabú, antes de que sexa susceptible de novas interpretacións, alén das que se producen no ámbito especializado dos estudos históricos onde por fortuna dispomos das documentadísimas e, ao tempo fascinantes, pesquisas de Xosé M. Núñez Seixas. Boa proba da necesidade de dar a coñecer ese episodio do noso pasado dánola un feito: tanto como se leva falado nos últimos anos de fosas e exhumacións, e quen sabía que en setembro de 1995 o Goberno socialista firmou un convenio coa fundación alemá Volksbund, especializada na búsqueda de desaparecidos da Segunda Guerra Mundial, co obxectivo de localizar os restos dos membros da División Azul caidos en terras rusas loitando co nazismo?
Arredor da orixe e creación da novela hai unha serie de elementos que singularizan e complican (no mellor senso da palabra) o estatuto ontolóxico do texto e o que alí se conta. En primeiro lugar, o feito de que a trama argumental está directamente inspirada nun feixe de cartas asinadas por un parente do escritor, atopadas por este setenta anos despois. Unha vez coñecido este dato polos lectores empezan os interrogantes: as cartas, son transcrición unhas das outras? Ou simplemente Fernández Naval inspírase nese material realmente existente para recrealo libremente? As cartas reais están asinadas por Alfredo Rodríguez? Existiu ese home? Pero, sobre todo, porque non se nos fornece esa información? De que estratexia literaria forma parte esa decisión? Porque non me parece moi ousado afirmar que a opción do escritor Fernández Naval é unha opción literaria. Estas escollas non son casuais, nin froito do caprichoso xorne das musas. Non. O escritor toma certas decisións porque pretende conseguir uns determinados obxectivos literarios, porque pretende evitar certos efectos ou por ambas razóns a un tempo e, sen dúbida, é moi consciente do valor performativo que pode chegar a ter a literatura sobre a guerra e a importancia do papel que a ficción ten na re-construcción do que poderiamos considerar unha memoria complementaria.
Fernández Naval reproduciu, setenta anos despois, etapa a etapa, a viaxe entre A Coruña e Leningrado
En segundo lugar, o blog que o autor abriu en La Voz de Galicia para narrar a viaxe que o levaría, xunto coa súa dona, tras as pegadas que o primeiro continxente de voluntarios galegos deixou por Europa, dende Coruña ás proximidades de Leningrado. Fernández Naval reproduciría, setenta anos despois, etapa a etapa, aquel percorrido. A viaxe forneceu sen dúbida materiais e inspiración abondos para a novela; de feito, varias entradas do blog adiantan episodios que logo aparecerán só un chisco máis desenvoltos na novela. O blog revélase así non só como a crónica dunha viaxe senón, dende a perspectiva que a nós nos interesa, como un caderno de traballo, un laboratorio onde experimentar con materiais reais que logo se converterían -ou non- en novelescos. Mais iso, no momento en que o blog se está a publicar, ninguén o sabe; se cadra, nin o propio autor. E aí entra un novo elemento a ter en conta á hora de dilucidarmos o status do real e o ficticio. O mesmo cabe dicir sobre o proceso de ficionalización polo que pasan certos materiais documentais ao seren incorporados á narración, como as citas do informe do comandante Claudio Rivera, xefe da expedición dos voluntarios galegos. Sendo como foron tiradas do informe realmente conservado poderían ser interpretadas polo público como materia puramente ficticia.
Así, a gran pregunta que A noite branca formula é, na miña opinión, a seguinte: dispondo dun material tan valioso como as cartas do seu parente o divisionario Alfredo Rodríguez, que move a Fernández Naval a reconverter ese epistolario nunha obra de ficción e non limitarse a transcribilo, quizais acompañado dunha introdución histórica? Haberá quen diga que a inspiración de escritor, ou que esa é unha decisión perfectamente lexítima que non precisa de ningunha explicación, e certamente é así. Podemos logo abordar a cuestión dende outra perspectiva: non a da intencionalidade -sempre subxectiva e, polo mesmo, sempre discutible- senón dende a dos resultados. Que efectos consegue o autor coa devandita reconversión?
A miña hipótese é que a integración das cartas nun contexto ficcional lle permite ao autor, traballando por oposición fenomenolóxica, obxectivar ou, dito doutro xeito, dotar dunha certa historicidade a un material de natureza radicalmente subxectiva como é o epistolar. Semellan así unha solución de compromiso entre os excesos que a ficción pode levar a cometer cun material narrativo como o d’A noite branca, e a falaz obxectividade que podería atribuírselle a un corpus dese tipo, pola simple feito da súa existencia empírica.
"As cartas poden ser vistas, dende unha perspectiva historiográfica, como fontes documentais mais ninguén podería negarlles o seu potencial evocador. A noite branca busca así unha saída produtiva á eterna tensión entre historia e literatura, entre memoria e arte"
Na miña opinión, alén dos seus méritos literarios, que agardo ter ocasión de debullar noutra ocasión, o interese d’A noite branca radica en que a novela formula coma poucas a cuestión dos límites da representación dos feitos relacionados con acontecementos traumáticos como a guerra. Este problema xurdiu a partir da representación literaria, cinematográfica e televisiva do exterminio xudeu polos nazis e vai máis alá dun debate artístico para poñer en cuestión temas que arestora seguen a ser de rabiosa actualidade como a banalización do mal (Arendt dixit). En A noite branca Fernández Naval artella unha fórmula narrativa que lle permite evitar a condición transgresiva que o director de cine Claude Lanzmann lle atribúe á ficción. Grazas sobre todo ao epistolario de Alfredo e a un narrador alter ego do autor real que non só está moi ben documentado senón que ademais partilla connosco a súa información e nos permite verificala, a novela evita o risco dun exceso de estetización e posibilita transitar sen fracturas entre a experiencia de Alfredo e a súa representación. As cartas poden ser vistas, dende unha perspectiva historiográfica, como fontes documentais mais ninguén podería negarlles o seu potencial evocador. A noite branca busca así unha saída produtiva á eterna tensión entre historia e literatura, entre memoria e arte.
