Ameazado de morte polas FARC, perseguido pola xustiza e o Goberno colombianos, desprazado, catro anos en prisión. En 2005, a vida de José Crisanto Gómez Tovar, un campesiño cocaleiro, e a da súa familia cambiaron o día que as Forzas Armadas Revolucionarias de Colombia (FARC), a quen este vendía a coca, lle entregaron o coidado dun bebé desnutrido, co brazo fracturado e enfermo de paludismo, diarreas e leishmaniasis. Crisanto descoñecía entón que aquel mozo era Emmanuel, o fillo que Clara Rojas, a avogada colombiana secuestrada en 2002 xunto a Ingrid Betancourt, tivo cun dos membros da guerrilla.

A historia estalou cando as FARC anunciaron a liberación de Rojas, o seu fillo e a excongresista Consuelo González. Non tiñan a Emmanuel, que tras os esforzos de Crisanto e a súa familia por mantelo vivo e san, estaba nun fogar de Benestar Social en Bogotá. Naceu entón a Operación Emmanuel, que segundo os medios de comunicación daquela desembocou nunha das maiores crises políticas entre o Goberno colombiano de Álvaro Uribe e o venezolano de Hugo Chávez.

Moi poucos profundaron na historia do campesiño que coidara o neno durante meses. O Goberno colombiano acusouno de traizón. As FARC ameazárono de morte. Agora, unha película, Operación E, recupera a súa historia baixo a dirección de Miguel Courtois e a interpretación de Luís Tosar como Crisanto.

"O narco involucrouse de tal maneira e foise ramificando polo medio de todos os actores do conflito (FARC, Goberno, paramilitares, Exército de Liberación Nacional...) que corrompeu en maior ou menor medida todos os elementos que interveñen"

Estivo case tres meses vivindo en Villavicencio (Colombia). Chégase a comprender o conflito armado alí?

Pouca xente pode comprender un conflito armado que leva 50 anos funcionando e está enquistado. Si é verdade que te fas consciente dunha maneira moi clara de que o pobo xa está moi canso, esgotado de ser esmagado. É un conflito no que os intereses foron cambiando dunha maneira moi radical ao longo do tempo. O narco involucrouse de tal maneira e foise ramificando polo medio de todos os actores do conflito (FARC, Goberno, paramilitares, Exército de Liberación Nacional...) que corrompeu en maior ou menor medida todos os elementos que interveñen. Eu creo que todo o mundo en Colombia esqueceu xa por que empezou todo isto. O único que poden afirmar é que levan 50 anos sufrindo unha violencia extrema. A xente é un pouco escéptica e ademais impera unha certa lei de silencio. A ninguén lle apetece falar claramente do conflito, agás algunhas persoas coas que podes convivir horas e consegues que se solte minimamente para contarche algunha experiencia directa ou indirecta. Pero hai medo a falar, a opinar, a situarse... É lóxico, porque nunca sabes moi ben que pasa co veciño. De que lado está ou que lado do conflito lle tocou vivir.

Pódese dicir que unha revolución nun principio marxista perdeu xa toda ideoloxía?

Evidentemente hai unha loita e hai xente que se todo iso. Pero todo diluíuse de tal maneira que é moi difícil... O suposto último líder ideolóxico foi abatido o ano pasado polo Exército colombiano. Agora está Timoshenko e todo o mundo coincide en que é un líder militar.

"Non se están parando a pensar de verdade na realidade de todo o conflito. E esa realidade son os millóns de vítimas que provocaron"

Só quedan guerrilleiros.

Claro. Xa é moi difícil dilucidar quen son os bos, quen os malos, quen conservan aínda o espírito de revolución, de cambio real.

Curiosa revolución a que ataca o campesiño.

Si, pero non creo que sexa unha culpa unilateral, da guerrilla. Se en 50 anos non se conseguiu nada, é que algo falla. O único que se conseguiu son miles e miles de mortos e catro millóns e medio de desprazados. Pero insisto, non todo por culpa da guerrilla. Tamén están os paramilitares, as autodefensas, o Goberno colombiano... Algo non funcionou. Todos teñen que facer un exercicio de reflexión, que supostamente agora están a facer pero da cal, sinceramente, son un pouco escéptico. Non se están parando a pensar de verdade na realidade de todo o conflito. E esa realidade son os millóns de vítimas que provocaron. E esa é a xente pola que ti tes que cambiar as cousas. Non sei se están máis no de 'con que quedas ti', 'que perdo eu', que en 'oe, imonos fixar na cidadanía”, que é quen merece que a cousa cambie. Coa película tentamos tamén que se relativicen un pouco as cousas. Hai unha visión moi romántica dos movementos revolucionarios. Eu tamén son un romántico e penso que o movemento revolucionario nun momento determinado pode dar os seus froitos, pero se en 50 anos non conseguín nada... Andamos todos a hostias e o que logramos son miles de mortos, millóns de desprazados... Igual non compensa, non? A vida de calquera persoa é algo moi importante como para pasar por encima dela. 

"El levou todos os lados. E iso dáche a idea do absurdo en que se converteu o conflito colombiano. Por exemplo, cando el cría que estaba baixo o paraugas protector do Estado, condénano a catro anos de prisión"

Colombia é o sétimo país do mundo en número de desprazados. A historia de Crisanto, quitando a parte na que coida de Emmanuel, pode reflectir a vida que pode ter calquera familia desprazada.

É a historia de todos os conflitos do mundo. Crisanto é a paradigma de todos eles. Quizáis a diferenza co resto de desprazados é que el recibiu golpes que viñan de todos os lados. A maioría dos desprazados sufriron golpes de maneira unilateral. Pero é que el levou todos. E iso dáche a idea do absurdo en que se converteu o conflito colombiano. Por exemplo, cando el cría que estaba baixo o paraugas protector do Estado, condénano a catro anos de prisión por rebelión, falso testemuño, secuestro...

Viuse representado José Crisanto na película?

Eu vin a película con el, unha sorte considerable. Emocionouse. O primeiro que me comentou foi que se lle facía curta. É normal, comparado co que el viviu. O que nós resumimos nunha hora e 45, para el foron seis anos de inferno na súa vida. Eu, dalgunha maneira, sentín que a proxección reflectiu ben boa parte das cousas que lle pasaron. É a representación clara e contundente dunha historia moi rocambolesca e moi desgraciada tamén. Está feita dunha maneira moi honesta e con moito respecto cara a el.

Pasados eses anos a xustiza colombiana absólveo. Que pasa con el? Recibiu algunha indemnización por parte do Goberno?

Déronlle un chaleco antibalas e un móbil. Só iso.

Segue ameazado pola guerrilla.

De morte.

Está coa súa familia?

Está cos seus nenos si. Coa súa muller non, porque se separaron pouco antes de que ingresase en prisión. Iso xa son licenzas da película, que os mantemos xuntos por non meternos en como se separa a familia. É unha cousa lóxica por todo o que lles pasou.

Cando el deixou de ser considerado testemuña protexida e ingresou no cárcere, a muller e o seu cinco fillos quedaron na rúa.

Quedaron sen amparo do Goberno. Quitáronlles a protección. El desde o cárcere tentou reunir diñeiro para mantelos facendo todo tipo de traballos: lavando roupa, de escribinte para outros reclusos que tiñan que presentar recursos ante a lei...

"É unha película que en ningún momento tenta facer unha análise política do conflito, senón que se tenta contar unha historia que está dentro dese marco"

Como sentou a película en Colombia e Venezuela? Clara Rojas criticouna.

Si, pero criticouna antes de ler o guión. Non sabía nin de que ía a película.

Pensaba que iría sobre ela.

Eu creo que si. Logo fíxoselle chegar o guión. Agora en breve espero que poida ver a película e esperaremos a escoitar que opina. Supoño que se notará un cambio. Nós en todo momento tentamos tratar con respecto a súa influencia dentro da película. É case unha escusa para arrincar a historia que nós queriamos contar. Doutra banda, a estrea en Colombia aínda non se produciu. Xa veremos. De todos os xeitos, é unha película que en ningún momento tenta facer unha análise política do conflito, senón que se tenta contar unha historia que está dentro dese marco. Tratamos de enviar unha mensaxe de reflexión sobre o que ocorre cando o conflito pasa e arrasa todo un país. Somos unha especie de 'coche escoba' que ensinamos todo o que vai quedando, que é miseria por todos lados. Indubidablemente, sempre haberá opinións diversas sobre a película.

Se se repasan os medios de comunicación de entón, todos centráronse no conflito político que houbo entre o expresidente de Colombia, Álvaro Uribe, e o presidente de Venezuela, Hugo Chávez. Apenas se profundou na historia de Crisanto, que se converteu unicamente no home ao que Uribe citou en televisión como a persoa que se levou a Emmanuel.

Uribe chegou ao paroxismo da demagoxia cando saíu á palestra e dixo que o sistema era tan perfecto que a recuperación de Emmanuel era a proba diso. O propio sistema absorbeu o neno sen sabelo, dixo. Elaboramos un sistema político e social tan ben organizado que o neno xa estaba no noso poder. En ningún momento pasóuselles pola cabeza pensar que o neno fora coidado por outra persoa, que lle salvou a vida. Os servizos sociais colombianos arrebatáronllo a Emmanuel ao pensar que era un caso de malos tratos cando Crisanto o único que facía era tentar sacalo adiante porque se lle morría nas mans no medio dun ambiente totalmente hostil.

"Moita xente está a quedar sen traballo precisamente porque as axudas públicas están a retirarse. Desapareceron. Isto non era un feudo exclusivo do mundo da cultura"

Hai parte de culpa nos medios?

Sempre. Hoxe en día todo se mira desde o punto de vista da clase política. A independencia nos medios de comunicación é moi complicada. Dá igual se es de esquerdas ou de dereitas, ao final sempre se acaba dependendo de alguén.

Cítoo: "O mundo é moitas veces un lugar inxusto e cruel que alguén ten que contar e o cinema aínda mantén intacta esa capacidade de denuncia". Quitar axudas ao cinema é outra forma de evitar o cinema-denuncia, ou o cinema político?

Si, probablemente. Iso xa é un plan máis amplo. A cultura sempre foi moi contestataria. E eu entendo que haxa xente á que isto lle moleste. Cando o vento non sopra ao teu favor evidentemente moléstache pero é que tamén hai cinema de todos os tipos. Todo o mundo é libre de contar a historia dunha maneira ou doutra. Sempre nos atacan moito por ese lado. Pero á marxe disto, o das subvencións empeza a ser algo tan extensivo a tantas industrias en España que o sentimento debería ser máis solidario por parte de todo o mundo, porque moita xente está a quedar sen traballo precisamente porque as axudas públicas están a retirarse. Desapareceron. Isto non era un feudo exclusivo do mundo da cultura, é dunha porcentaxe moi ampla. Así funciona o sistema que montamos. Unhas veces funciona ben e outras mal. Se se xestionase ben, eu creo que é moi bo. Se se xestiona mal, é moi malo. Tampouco digo que nós fixésemos sempre as mellores películas do mundo, nin que non houbese xente que non se aproveitou disto, porque si a houbo, iso está claro, pero non todo é así, en absoluto.

Hoxe dise que para sacar proxectos adiante hai que emprender. Vostede mesmo é produtor desta película. O futuro desta clase de cinema pasa porque un se autofinancie?

Non sei se pasará por aí pero si é verdade que hai proxectos determinados que ou te involucras dunha maneira directa e persoal ou é moi difícil sacalos adiante. E co cinema entre comiñas político, social e de denuncia, faise máis complicado. Todo o mundo é remiso, a ninguén lle gusta meterse en leas a priori. Aos investidores privados non lles fai moita graza meter aí o diñeiro. Isto resultarame contraproducente?, pregúntanse. Eu entendo que é incómodo, así que fai falta pasar por un sacrificio persoal.

"Necesitamos heroes", escribiu nun texto para presentar a película.

É así. Un dos problemas que temos é que nos faltan heroes, líderes, persoas que sexan capaces de conducir toda a enerxía que xa está na rúa. O espírito de protesta e de rebelión por parte da xente ante o sistema que creamos xa existe, pero necesitamos xente especial, carismática, que poida canalizar toda esta enerxía. Evidentemente, estes líderes non están na clase política.

"Eu xa deixei de entender como se manexan as cousas desde arriba. Todo se resume na procura do beneficio, aínda que para iso haxa que pasar por encima das persoas"

Pero un dos éxitos do inicio das protestas na rúa o pasado ano era xusto a falta de líderes.

Eu non confío moito na intelixencia colectiva. Nunca confiei. Creo que así non funcionamos ben. Por desgraza, sempre precisas de alguén que máis ou menos sexa capaz de aglutinar toda esa enerxía e enfocala cara a un líder. Pero claro, é algo moi complicado. É unha figura moi difícil de atopar. Ten que contentar a todos... É moi difícil. Pero ao non haber unha voz única, todo dispérsase con moita facilidade. É moito máis fácil facernos dano así que doutra maneira. Porque alguén que é unha figura contundente e única é unha visibilidade, e eliminala é moi grave. Con todo, dispersar unha masa é relativamente fácil. E isto é o que ocorre agora.

Salvando as distancias, é comparable o vivido por Crisanto co que sofren agora en España as persoas desafiuzadas?

Salvando as distancias si. A situación de desamparo é moi parecida. Pero é que o que está a pasar aquí agora mesmo é incrible. Eu xa deixei de entender como se manexan as cousas desde arriba. Todo se resume na procura do beneficio, aínda que para iso haxa que pasar por encima das persoas.

Como evitalo?

O máis importante é non deixar que nos despisten, que é o que pretenden.