Manuel Rivas vén de lanzar ás librarías O último día de Terranova (Xerais, 2015). Trátase da súa nova obra narrativa na que nos presenta a libraría Terranova, un lugar que serviu sempre de refuxio para os náufragos de vida. Esa condición de espazo protector consérvao mesmo cando o seu propietario Vicenzo, o derradeiro libreiro de Terranova, vese na obriga de colocar o letreiro de Liquidación por peche inminente. Coa sentenza ecoando, o protagonista percorre a memoria profunda daquel lugar onde confluíron as historias da súa familia, os lategazos da opresión franquista e as lembranzas dunha infancia marcada pola fraxilidade, a polio e o pulmón de aceiro. Vicenzo, no seu traxecto pola memoria, tamén revive as historias do exilio que relataba o seu tío Eliseo e revisita os moitos libros prohibidos que chegaron nos dobres fondos das maletas, grazas ao contrabando de palabras. Así, Lisboa, Bos Aires ou París cóanse unha vez máis entre os estantes de Terranova unha última vez antes do peche. E no maxín de Vicenzo tamén agroma Garúa, a rapaza arxentina que coñecera en Madrid cando Franco se consumía e que acabaría por atopar en Terranova o que sempre ofreceu aquela libraría: refuxio, protección, abeiro. No caso da familia de Vicenzo, fronte a persecución franquista. Para Garúa, a ameaza procedía do réxime militar arxentino.

"Escribín varias cousas que teñen que ver cos libros, mais digamos que agora me atopei co lugar. E non podía ser doutro xeito"

Terranova, a libraría, é nesta novela un espazo central. Mesmo poderíamos dicir que é un personaxe máis do relato que fai Vicenzo. Que significa para Rivas a libraría?

É un lugar no que estas, é un espazo que ten moito que ver co que facemos. E a verdade é que nunca pensara en situar unha historia nunha libraría. Escribín varias cousas que teñen que ver cos libros, mais digamos que agora me atopei co lugar. E non podía ser doutro xeito. Tamén é certo que me decatei de que si hai unha continuidade situacionista neste sentido. Quero dicir, en Os libros arden mal, o lugar eran as bibliotecas, os ateneos populares. En Todo é silencio hai unha escola, unha escola que ten que ver coa derrota. Estaba feita polos emigrantes e rematara abandonada, despois de ser queimada no golpe do 36. Malia todo era un lugar de refuxio, de agocho para xente máis ou menos náufraga. O rapaz que se ía xutar alí, os nenos que andaban cos seus primeiros amoríos.... Agora, efectivamente está a libraría. Penso que é un lugar psicoxeográfico, realmente máis relevante que a a rúa, o barrio ou a cidade, malia que o ser unha cidade atlántica ten a súa pegada.

O máis importante á libraría, si. Unha libraría que mesmo ten a súa xeografía interior. Ten referencias psicoxeográficas interiores propias e tamén exteriores. Porque a xeografía verdadeira da novela está na liña do horizonte, na memoria profunda, no pulmón de aceiro ou na Cámara Estenopeica, que neste caso si é unha referencia interior, está dentro da libraría.

Se te fixas ben, esta libraría, Terranova, é unha libraría anfibia, porque dalgún xeito é o lugar do exilio. Non só porque teña libros que proceden de fóra e que viaxaron nos dobres fondos das maletas, senón por que é un lugar de exilio interior. Porque quen a está a habitar podería estar no exilio. Iso dálle unha condición de illa, dalgún xeito non foi tomada. Ten a condición da terra liberada.

Unha palabra clave que dixo sobre Terranova é “refuxio”.

Si, é un refuxio para os marxinais, digamos tamén para os que sofren agora especialmente a enxurrada da crise. É un lugar, ademais, no que ademais a memoria fai dos libros personaxes con trazos, con cicatrices. Tamén alí, en Terranova, conflúen vidas reais e imaxinarias. Aí está tamén a condición de anfibia, porque é un lugar de confluencia. Parécese un pouco aos portos, semella esas cidades como Tánxer ou Casablanca que temporalmente tiveron a condición de lugares nos que  refuxiarse, nos que gorecerse.

"Tamén alí, en Terranova, conflúen vidas reais e imaxinarias. Aí está tamén a condición de anfibia, porque é un lugar de confluencia. Parécese un pouco aos portos"

A libraría ten que ver cunha posición moi situacionista, xa que estamos a vivir no mundo do deslugar e a libraría é o lugar. A medida que avanza a novela, a historia vaise parecendo máis a unha distopía. Pensemos en Coketown, a cidade dos Tempos difíciles de Dickens. Esa era unha cidade no que todo se medía pola cifra e mesmo había un personaxe que aseguraba que alí todo o que non se podía mercar ou vender por maior prezo non debería existir. Iso incluía a xente. Entón, nese contexto, o que significa a libraría é, dígoo entre aspas, o espazo do inútil fronte o imperio da mercadoría. Cada vez o mundo en que vivimos se parece máis ese Coketown.

No que chamamos cultura, nas librarías hai un compoñente singular imprescindible que é o factor humano. Esa é unha cuestión importante. Quero dicir que se desaparece o factor humano na intermediación, no intercambio cultural, no feito simple da entrega do libro por mans humanas... Se iso desaparece masivamente, penso que o factor humano tamén vai desaparecer do libro mesmo.

"Cando pechen, na hipótese apocalíptica, todas as librarías, virá Amazon para apañar as librarías. Saben que as librarías forman parte da propia concepción da cidade"

Amazon estará de acordo...

Si, pero Amazon fai a trampa agora de facer as librarías. Decatáronse: “Ah, pero isto das librarías é un invento caralludo”. A min iso lémbrame a eses que lles dicían aos paisanos: “A onde ides con seis vacas? Hai que pechar isto. Hai que facer unha granxa con, polo menos, cen vacas”. Pero agora veñen e din: “Quen foi o burro ao que se lle ocorreu facer unha granxa con cen vacas? O que hai que facer é unha explotación ecolóxica con seis vacas” [Risos]. Entón, a trampa está aí. Cando pechen, na hipótese apocalíptica, todas as librarías, virá Amazon para apañar as librarías. Saben que as librarías forman parte da propia concepción da cidade, que vai máis alá da fronteira cidade-campo. Falo de cidade como espazo de liberdade, de encontro, de encontro presencial, non? Iso é o que ten a cidade, de pluralidade, de seres non estamentais... As cidades desaparecen cando os ricos fan os seus guetos, cando hai zonas polas que non podes pasar, cando desaparecen as tabernas e cando desaparecen as librarías, cando se instala Coketown, cando estamos dentro dun xigantesco Marineda. A cidade métese dentro do escaparate.

Definiu Terranova, a libraría do libro, como unha illa, un refuxio. Era un espazo de liberdade para os perseguidos polo réxime no pasado e na actualidade para os marxinados. Vicenzo, o dono último de Terranova, vai lembrando no libro a memoria profunda de todos os que a moraron. Tamén as súas experiencias propias, cando estaba sumido no pulmón de aceiro, sufrindo da polio e co único contacto, quizais, das rapazas corcovadas que habitaban nunha reclusión semellante. É o seu momento de maior opresión, fraxilidade, está preso. No pulmón de aceiro, nese sanatorio, está o cárcere, o contrapunto á liberdade feita libraría?

Hai un momento do libro en que se di que a xente non era consciente desa pandemia que estaba ao axexo e que “caeu como un obús en Terranova”. Creo que esa é a frase textual de cando se lle diagnostica a Vicenzo de neno a polio. A polio era un perigo agochado porque, entre outras cousas, non se informaba.

"Todos os libros que profundan, que rabuñan, que escarvan no réxime e no fascismo español conforman a nosa novela negra. Aquí non había mafias, a organización criminal estaba no estado"

Era un andazo oculto.

Si, dende logo. Hai unha tendencia a considerar que en España non se desenvolveu a novela negra, agás algunhas excepcións, como Montalbán; pero eu si creo que houbo serie negra. Unha moi negra, porque todos os libros que profundan, que rabuñan, que escarvan no réxime e no fascismo español conforman a nosa novela negra. Aquí non había mafias, a organización criminal estaba no estado. A organización criminal era o estado.

E dicímolo en pasado? A mafia era ou é o estado? Pregunto...

[Risos] Non, pero é que estou falando dese tempo histórico. Si, vaia, Coketown está dominada pola mafia e domina tamén o propio xurdimento da concepción do estado moderno, hai bastantes traballos interesantes sobre ese paralelismo. O que dis é verdade, si. [Risos] Tamén hai outro aspecto que no libro está plasmado a través do Vicenzo e das rapazas corcovadas: a cuestión dos corpos. Cando falamos da ditadura normalmente pensamos no esmagamento de ideas, de represión política e do cárcere. Pero tamén deixa a súa pegada nos corpos. En todos os sentidos. Non deixa ningún espazo a salvo. Aquí, nalgún momento, Vicenzo di que o seu corpo é un manifesto antifascista. O xeito de andar aí coas muletas e o que lles pasa as nenas corcovadas ten que ver moito con ese carácter mafioso do estado. É dicir, xógase coa propia saúde da xente. Iso é algo que historicamente foi así. Un dos temas pouco coñecidos, ou tapados, é até que punto a maquinaria do poder pásanos por riba. Mesmo a aquelas persoas que non teñen conciencia ou que lles parece que non vai con eles o que significa a maquinaria do poder. E o que dicías antes: Hoxe é así. Hoxe, canta xente está nos hospitais e non se establece a casualidade ningunha? Cando se fala da polio... Quen vincula a polio coa ditadura? Houbo polio porque si. Por que tocou? Non. Atrasouse a vacina durante moito tempo. Falamos de case dous anos. Estábanse a disputar a pasta. Había dous sectores diferentes que tiñan intereses particulares, tratos con entidades diferentes. Por un lado, estaba a falanxe. E polo outro, parte do exército.

"Hoxe, canta xente está nos hospitais e non se establece a casualidade ningunha? Cando se fala da polio... Quen vincula a polio coa ditadura?"

No libro conflúen as historias de dúas opresións diferentes. Por un lado temos a represión franquista, a que sofre a familia de Vicenzo. Pola outra, está a arxentina, que persegue a Garúa, a rapaza que coñece Vicenzo en Madrid e recala durante un tempo en Terranova. E esa coincidencia temporal das opresións dáse nun momento determinado, nunha época na que por estes lares principiaba a Transición.

Si, dáse esa coincidencia no tempo. Naquela altura, andabamos a vivir o nacemento da democracia, a aprobación da Constitución, a transición. E nesa época, aquí veñen militares e esbirros da ditadura arxentina a facer cursos de tortura. Resulta tamén moi clarificador que se capture en Perú a fundadora das Nais de Maio e que a traian a Madrid para matala. A seguridade que sentían aquí! Porque traela dende Perú, xa é moito. Sentíanse máis seguros matándoa aquí que en Perú! Garúa conta todo iso, chega a Terranova e trae detrás moitas cousas, moita liberdade e moito espírito que levaron os exiliados á Arxentina. Dalgunha forma, é unha viaxe circular en moitos sentidos.

Ela vén fuxindo, pero ao tempo trae unha convulsión a Terranova, que fai que a xente se achegue máis. E trae unha certeza: a persecución persiste. Para eles parecía que o tempo de persecución pasara e resulta que vén habitar de novo a Terranova unha perseguida. O perigo volve outra vez e aínda por riba coas dúas ditaduras da man.

"A Guerra Civil ten unha importancia enorme e non só cando tes que discutir con estes túzaros que só che din: “outra vez coa guerra civil!”

E despois hai outra cousa, a conexión entre o que pasa en Arxentina e o que pasou aquí. Céntrase nese relato e na inspiración que buscou o réxime arxentino no español. Mira, se falamos da Guerra Civil... A Guerra Civil ten unha importancia enorme e non só cando tes que discutir con estes túzaros que só che din: “outra vez coa guerra civil!” Aquí falamos da Guerra das Guerras, falamos das guerras do pasado e do futuro. Para uns era coma unha cruzada, mesmo con trazos medievais. Pensa que a Franco lle deran a espada de Deus en Santiago. A espada de deus, literamente! E aquel día foi a única que vez que sacaron os restos do Apóstolo en procesión por Santiago adiante. E por outra parte, é a guerra na que se usa o napalm por vez primeira para atacar a poboación civil. Moito antes de Vietnam xa estaba Guernica. Tamén foi unha guerra onde se experimentan as desaparicións masivas da xente. Temos o gran poeta nese estado e ao Estado non lle parece unha cuestión importante que o poeta máis célebre de Hispania estea por aí...

Hai algún libro de texto que di que morreu sen máis.

Si, morreu. Efectivamente. De estupor. Mira, en Camboia hai un proceso de recuperación da verdade. Alí morreron millóns de persoas. Aquí, esta Guerra das Guerras inspirou a morte máis aló da morte. É que se lle roubou a morte aos mortos. As desaparicións en Arxentina foi algo que se experimentou antes aquí. Eles mesmo invocaban o franquismo como precedente. No libro, cando se coñecen Vicenzo e Garúa, coincide no tempo coa morte de Franco e co seu enterro. E é nese momento cando o neofascismo urde e trama a Operación Cóndor. Consolídase a desaparición. O morto, nese caso, non morre.

"A memoria histórica molesta e molesta moito. Se se asumise como unha cuestión de estado, que é algo que non é de dereitas nin de esquerdas..."

Levar ao límite o horror, levar o horror máis alá do horror. Ese era un medo que tiña a xente que pasou por campos nazis e que quixo contalo. Era unha sensación terrible a que se lles producía cando lles dicían: “aínda que o contedes, se o podedes contar, non vos van crer”. E aquí, se o pensamos ben, non nos cren. Que saben as xeracións novas? Cando viron un campo de Franco na Televisión. Mantense o sartego pechado.

A memoria histórica molesta e molesta moito. Se se asumise como unha cuestión de estado, que é algo que non é de dereitas nin de esquerdas... Dicía Camus que había momentos en que os partidos existentes só eran dous: o partido da humanidade e o partido da inhumanidade. Aquí triunfou o partido da inhumanidade. Hai unha responsabilidade moi grande dos que consentiron esa amnesia retrógrada.

Na novela, temos un personaxe, o tío Eliseo cuxa identidade foi negada e perseguida e que, talvez, emprega a fabulación como arma para a supervivencia. É un gran fabulador, invéntase a realidade dun xeito moi natural e crible.

O tío Eliseo crea a realidade, crea outra realidade, pero mantén o principio da realidade. Digamos que é o personaxe que nos descobre o mundo que sería descoñecido se non fose pola súa imaxinación. Conta o que conta porque o escoitou da xente que viña, coñecía as conversas, os contactos, os feitos... No libro aparecen personaxes que aínda parecendo irreais son auténticos, com ao capitán Canzani, que foi quen trouxo os cadros de Luís Seoane. No fondo, o tío Eliseo cóntanos toda a relación co exilio. Porque... Quen conta esa relación? É un mundo que nos teñen tan oculto, tan amputado. Téñeno subtraído e ten que haber alguén que a través da imaxinación traspase esa liña do horizonte e conte todo, como tamén nos conta todo o de Ruedo Ibérico...

"Volvendo á pregunta de “cando se fodeu a transición?” Pois o día que abandonamos Ruedo Ibérico. Para min é totalmente simbólico"

Fíxate unha cousa... Penso nesa pregunta que se fai Vargas Llosa en Conversaciones en la catedral, esa pregunta de “¿Cuándo se jodió Perú?”, a verdade é que é o mellor que fixo Vargas Llosa [Risos] Aquí podiamos preguntarnos cando se fodeu a transición. Porque o curioso da transición é que ninguén pode dicir que rematara. E non rematou. Todos temos a sensación de que non rematou e se non rematou é porque o tránsito non se fixo. Para min, unha cuestión clave para esa pregunta pasa polo maxín de Eliseo, cando lembra a Pepe Martínez, fundador do Ruedo Ibérico. Eu fun dos que me criei, intelectual e criticamente, cos libros de Ruedo Ibérico. E Eliseo no libro di: “Ruedo Ibérico fixo máis pola democracia e polo libre pensamento en España ca ninguén”. É que Ruedo Ibérico era un lugar de confluencia para todos os partidos porque Pepe Martínez era un libertario. Por iso cando ías a París o primeiro lugar ao que ías era alí.  Ruedo Ibérico era a revolución democrática. Todo iso foise ao carallo. E foi absolutamente abandonado. Díaz Pardo foi un dos poucos que lle botou unha man a Pepe Martínez ao mercarlle parte dos fondos para que el puidese ter un lugar. A historia de Pepe Martínez é dramática... Pero volvendo á pregunta de “cando se fodeu a transición?” Pois o día que abandonamos Ruedo Ibérico. Para min é totalmente simbólico.

A primeira presentación que fixo do libro foi diante de libreiros e libreiras. Nese acto, asegurou que había unha relación entre a novela e o seu poemario A boca da terra. En que sentido?

Non é por unha cuestión temática... En realidade son siameses. Esa relación permitiume unha transfusión que tiña que ver coa enerxía das palabras. Traballar o libro e traballar cos poemas facilitoume o traballo. Cando quedaba varado na novela, digamos que os poemas traían vento, ardora. As palabras brincaban. Nese sentido, axudoume a escribir e a tirar cara a diante. Era un espazo común, un espazo sen medo da linguaxe. A literatura é así, traballas coa túa ignorancia e cos teus medos... A literatura é unha loita contra a ignorancia, contra a miña propia ignorancia. E tes que estar aí realmente para que salga. Este libro foi laborioso, mais tamén gozoso. E xa se sabe que o gozo ten unha parte de dor e tamén unha parte de descuberta. Descuberta de literatura, de vida, de historias. Se che digo a verdade, eu estiven catro meses de arresto domiciliario escribindo, con cu de chumbo e comendo as sardiñas dentro da lata. Comía así e volvía sentar. [Risos]

Non sei se para rematar, preguntarlle por confluencias e non confluencias...

Pregunta, pregunta... [Risos] Digamos que a cousa non foi e deixei de pensar... Eu pensei que a primavera era primavera. Entón, decateime de que hai xente que consideraba tal cousa moi inxenua.  E o que pasou, ao final, foi un dos grandes erros da transición en Galicia. É dicir, era a ocasión perfecta. Tiñamos a auga para nadar, que ás veces non a hai. Tiñamos a auga e houbo xente que non se decatou. Eu sinceramente creo que se se chega a dar esa confluencia, esa gran marea, Galicia tería un papel nunha lexislatura que vai ser decisiva. E estou convencido de que, se non se deran estas cuestións de pequenos propietarios, sería a primeira forza. Teño clarísimo. Había condicións.

"Quen diría uns días antes das eleccións que Marea Atlántica ía gañar? Se non a puñan nin nas enquisas! A auga existe"

Moi optimista, non?

Non, eu creo que non. Iso si, se dende a primavera se traballase nese sentido. Quen diría uns días antes das eleccións que Marea Atlántica ía gañar? Se non a puñan nin nas enquisas! A auga existe. Dende logo sería primeira forza. Pero existe unha concepción subpolítica, máis de facción que de entender o que é a política.  Agora teño unha esperanza moi desesperanzada. Como dicía un mariñeiro: “Teño unha esperanza negativa”. [Risos].

• A TENDA DE PRAZA Manuel Rivas - O último día de Terranova