Castelao e José Gómez Gayoso. Arredor destas figuras medran as páxinas de O encargo do señor Castelao, (Xerais), de Luís Rei Núñez. Unha novela de "non ficción" que se achega á figura do "pai da nación" e ao do líder do PC en Galicia co obxectivo de non furtar miserias. Nin de esaxerar grandezas. Cun discurso, por veces, desmitificador dos enfoques épicos. No que o narrador conta e xulga os feitos. Cun ritmo, por veces, irregular. E coa convicción de que, igual que pasou na Historia, a confluencia de distintas culturas políticas pode ser a saída.

O libro xunta dúas traxectorias. A de Castelao, "pai da nación" que deu nome a "centos de rúas" e a de Gómez Gayoso, "anxo escuro", que non llo deu "a ningunha". Por que? É tamén, un xeito de reivindicar, en xeral, o papel do PC na loita antifranquista en Galicia?

A Castelao e Gayoso, as dúas culturas que representan, xa as xuntou a Historia. No seu momento a esquerda -co PC incluído-, asumiu a loita polo Estatuto. Previamente esas dúas culturas xa se xuntaran na Fronte Popular, vitoriosa nas eleccións de febreiro do 1936, que abre un tempo para a esperanza para Galicia e a Península que se plasma no plebiscito do Estatuto, truncado pola sublevación franquista tras saír adiante co apoio dunha amplísima maioría. Na guerra civil e no exilio tamén volven confluír estas dúas culturas. E quixen salientar iso, si, tamén porque é parte das raíces do noso tempo. Son experiencias de confluencia desde culturas políticas diversas.

"A Castelao e Gayoso, as dúas culturas que representan, xa as xuntou a Historia"

Xa trataras, de xeito semellante, a biografía de Lugrís en O señor Lugrís e a negra sombra. Que continuidades poden atoparse entre os dous libros?

Como narrador, nacín xa canso para a ficción absoluta. Sempre parto da realidade. Prefiro non disfrazar personaxes, nin tempo, nin lugares, e presentalos tal cal, a peito descuberto. Sucedeu na novela sobre Lugrís, centrada na súa figura, excesiva e disparatada, e en todo o grupo que pululaba arredor del, en ambientes de bohemia, nun tempo moi difícil, cunha ditadura férrea, na que ese xeito de vivir podía ser un xeito de evasión. Esa novela fala, pois, de espírito evasivo, mentres que outras novelas miñas, como O encargo do señor Castelao, falan de resistencia. Hai, así, similitudes entre as dúas, pero o foco é distinto.

Anuncia o narrador ao final do libro que é un proxecto máis amplo, dunha serie de "episodios nacionais", que non dunha Historia de Galicia "solemne" e con maiúsculas. En que consiste ese proxecto?

A Historia en maiúscula é patrimonio dos historiadores. Eu son un contador de historias. Pode haber inexactitudes, que chamamos de xeito eufemístico “licencias poéticas”. Mais parto da realidade, para entendela e contribuír a mudala. Tentando tratar as partes máis subterráneas da historia, o menos visible. O escritor portugués Aquilino Ribeiro di que, na novela, o escritor escolle os episodios que quere contar. Na Historia, son os episodios os que se lle veñen ofrecer ao historiador.

A min o que me interesa facer é un traballo creativo, de autor, situado entre a novela e a Historia. E penso que a novela pode ser a imaxe máis fiel do seu tempo. É o que fixo Galdós nos Episodios Nacionales ou Max Aub no Labirinto Máxico. Non sei tampouco se o que eu fago é novela histórica, porque falo de acontecementos de hai 100 ou 60 anos, e non sei canto tempo ten que pasar para falar de novela histórica. En calquera caso, non me corresponde a min facer esas categorizacións.

"A Historia en maiúscula é patrimonio dos historiadores. Eu son un contador de historias"

O teu Castelao arrastra un sentimento de culpa por un encargo que fixo. Ademais, por exemplo, xa desde o principio fala a novela dos problemas de saúde que tivo derivados dun posible “proceso luético" (é dicir, da sífile), o cal sería unha contradición coa súa moral sexual conservadora. Non quixeches facer unha haxiografía.

Quixen presentar unha figura humanizada, con luces e sombras. Non hai ninguén que estea alén do ben e do mal. Todas as persoas temos contradicións. O Castelao da miña novela é unha figura humana, coas súas grandezas e miserias. O que quixen foi acompañar a súa traxectoria, desde esta perspectiva.

"O Castelao da miña novela é unha figura humana, coas súas grandezas e miserias, e non unha estatua nun pedestal"

Se cadra sería bo síntoma, en calquera caso, poder “matar o pai” da nación. Escribir unha novela só para criticar os seus erros e contradicións, os del e os dos outros “pais” galeguistas.

Posible é todo, pero si que sería un síntoma de saúde que iso fose aceptado.

A túa é unha novela de “non ficción”. Cal foi a base da documentación? Tamén ten ficción, malia todo.

Sobre José Gómez Gayoso resultoume de moita axuda a información que me deu Carlos Portomeñe. Os libros son produto de varias fases de traballo. Unha delas é a corrección, na que se tenta encaixar todo ben, en versións sucesivas. Mais tamén son moi importantes a constancia e o esforzo diario do traballo de documentación, que para min é o máis grato. Porque te introduce noutras vidas, tempos e lugares. Permíteche mergullarte noutro tempo, na pel doutras persoas…

E a partir dese traballo de documentación móvome nun terreo híbrido entre a ficción e a non ficción. E non me importa traizoar a documentación cando é necesario. Quero dicir, que para que unha novela sexa verosímil, ten que haber certa manipulación. A realidade absoluta resulta irreal. Non quero facer o mesmo que nunha crónica de prensa ou televisión. Para que o relato resulte verídico, hai que manipular, adornar ou limitar a realidade. A literatura é máis real se se permite corrixir os defectos da realidade.

"Para que unha novela sexa verosímil, ten que haber certa manipulación"

Comeza o libro falando do moi malo estado de saúde de Castelao nos seus últimos anos. E a época da súa vida na que máis se centra é a posterior á guerra civil. O narrador fala dun home ao que o exilio converte no "vagabundo dunha causa perdida". Todo o relato parece, así, a crónica dunha derrota. A derrota de Galicia. Non é o discurso que adoita ir asociado á reivindicación da figura de Castelao.

Ao que estamos afeitos é a escoitar falar ben de Castelao, mesmo por parte de persoas que, se Castelao vivise agora, non tolerarían o seu pensamento. O libro fala, si, da derrota da nación e das súas consecuencias. Das ideas de Castelao, que non era arredista, senón que quería unha Hespaña, con h, federal, ou máis ben unha Iberia federal, como tamén defenderon Miguel Torga ou Saramago. Eu penso que temos que acreditar niso, nunha federación con Galicia como “pegamento”, como dicía Castelao. A súa idea debería seguir iluminando o noso camiño.

A derrota da nación relaciónase, tamén, coa falta de entendemento entre o interior e o exterior. Nun primeiro momento hai máis acordo, pero co paso dos anos a visión do interior vólvese máis realista, porque coñecen mellor a realidade, e por iso son máis posibilistas. Pero é despois da II Guerra Mundial cando hai máis tensión, no contexto da continuidade do franquismo tras a caída de Hitler e Mussolini. 

"Penso que temos que acreditar niso, nunha federación con Galicia como “pegamento”, como dicía Castelao"

O narrador está moi presente en todo o relato. E comenta precisamente que o Sempre en Galiza é "a depurada expresión do pensamento dun pai da causa que non é arredista". Por que salientar iso, de todo o que pode dicirse do Sempre en Galiza? É doado relacionalo, -igual que poñer o foco no entendemento entre nacionalismo e comunismo- co proceso recente de formación das Mareas, -das que es membro-.

É evidente que detrás este achegamento que fago na novela á confluencia de dúas culturas políticas distintas pode conducir ao tempo presente, no que se está, con moitos atrancos, experimentando confluencias que superen as divisións que nos impediron avanzar. Porque, moitas veces, diferentes ideoloxías tíranse os trastos, ollando ao que as diferencia no canto de ás súas conexións. En canto ao narrador, eu creo que nesta novela é un acompañante discreto dos personaxes. Asoma pouco, agás ao final. Pero se cadra se fago outras novelas da serie da que falabamos ten unha presenza máis relevante.

"Moitas veces, diferentes ideoloxías tíranse os trastos, ollando ao que as diferencia no canto de ás súas conexións"

Aos devanceiros (comenta o narrador cando fala da conversa con Carrillo), quedoulles moito traballo sen facer, xa que non se libraron de monarcas, aristócratas e bispos, a Resistencia non soubo gañar as masas e a insurxencia nacional non chegou para torcer o nacionalismo español. Ao falar de materias pendentes que deixaron figuras coma Castelao e Gayoso déixase lugar para a esperanza. Non todo é derrota.

O que eu quería con iso era dar unha resposta ao adanismo imperante. Porque a historia do que está acontecendo agora non nace no 15-M. É un camiño que vén de moi atrás. Convido á reflexión sobre iso, porque nos pode axudar a marcar mellor o noso camiño. As ideoloxías poden servir de roteiro, pero eu penso que non convén concederlles o peso, decisivo e brutal, que tiveron no pasado, no que se converteron en armas para atacar e derrotar aos demais. Aínda que a situación actual pode ser a contraria: unha moral cataventos, na que moita xente garda silencio ante as ideoloxías.

E non é a táctica dos mansos o impulso para construír unha sociedade máis xusta. As ideas son a mellor ferramenta para transformar a realidade, e non hai que ter medo a abrazar unha idea. Mais non se trata de utilizalas ao xeito bélico. Pero prescindir da loita das ideas só fai que se impoñan os cobardes. E son os valentes, e non os mansos, os que fan que as cousas melloren.

"Non é a táctica dos mansos o impulso para construír unha sociedade máis xusta"

"Ramón non pode abrazar o galeguismo dimitindo de tradicionalista e católico. Daniel, sen deixar de ser católico, non quere renunciar ó posibilismo". E como a dereita española non aceptaría a autonomía, "só queda a opción de pactar coas esquerdas", coa Fronte Popular. En detalles coma este, o libro parece ter unha certa intención de distanciarse das visións máis épicas da historia. Hartmut Heine, por exemplo, dicía que desde a perspectiva de hoxe, podía dicirse que a guerrilla fora un erro.

Claro, pero que foi un erro é algo que podemos pensar desde a visión de hoxe. O maior erro foi o dos pasivos, o dos que non fixeron nada. Agora podemos xulgar a repartir culpas con facilidade. Pero hai unha diferenza entre os que o xogaron todo, e sobre todo a vida, e os que permaneceron pasivos. Creo que aos que fixeron algo lles debemos un plus de comprensión. A guerrilla puido ser unha etapa errada da loita antifranquista, pero é que toda a loita antifranquista cometeu erros.

"Hai unha diferenza entre os que o xogaron todo, e sobre todo a vida, e os que permaneceron pasivos"

Na intención do narrador parece estar, en relación con iso, cuestionar algunhas actitudes -e erros- estratéxicos da loita antifranquista, nas súas distintas etapas. Citas a Piñeiro (“Piñeiriño”, segundo Castelao), por exemplo.

Hai elementos de xuízos dos acontecementos, si. A guerrilla, por exemplo, de ser plural, pasa a estar monopolizada polo PC, que presta o seu apoio aos guerrilleiros, aínda que cada vez en menor medida. Se cadra esta situación, a da xente no monte, prolongouse demasiado tempo, e sería mellor pasar antes a outro tipo de resistencia. Pero insisto en que, de repartir culpas, todos teñen que asumilas. E debémoslle comprensión aos que xogaron as súas cartas con todas as consecuencias, aínda que perdesen a baza.

Ademais do político, o artista, o escritor, etc... vemos o Castelao persoa, coa xestión da súa propia derrota, e con Bos Aires como unha sorte de refuxio. Como é o Castelao persoa que quixeches retratar?

Castelao fala da Galicia ideal, pero como a Galicia da terra está secuestrada, a que o acolle, e ademais cos brazos abertos, é Bos Aires. O que eu quixen foi achegarme a un Castelao polo que circula o sangue, non a unha estatua nun pedestal.

"É moito mellor a crítica que a indiferenza ou o silenciamento"

Novelar a biografía de Castelao non é fácil, no sentido de que haberá xente que te acuse de distorsionala, por un motivo ou por outro. O libro pode ser criticado desde distintas perspectivas ideolóxicas. Preocúpate iso?

O temor aos xuízos sempre está aí cando publicas algo. Sabes que haberá xente que comparta máis o que digas e xente que estará en desacordo. E iso é parte do xogo artístico. Pero ao que lle teño que temer non é a iso. Non é a ser xulgado e condenado. É á indiferenza. Porque parece que a escrita en galego está condenada á indiferenza xeral. E é moito mellor a crítica que a indiferenza ou o silenciamento. A batalla que cómpre dar é dar visibilidade á literatura en galego.