Patricia A. Janeiro foi reaparecendo como escritora nos últimos meses, tras publicar no 2009 unha das poucas obras da narrativa galega que tratan o tema da represión do movemento independentista, A perspectiva desde a porta. Primeiro, a plataforma A Sega escolleuna como señora do Día das Galegas nas Letras. Despois, editouse con motivo da SELIC, a nova semana do libro de Compostela, o seu libro Os últimos indios. E hai unhas poucas semanas, Positivas tirou do prelo a súa nova novela, Manual básico de hostalería. Un libro directo, sinxelo e, como ela mesma di, lixeiro e humorístico. Que fura na explotación laboral na hostalería compostelá e na corrupción política e mediática que fixeron posible, por exemplo, ter tres alcaldes nunha soa lexislatura. Mais, tamén o advirte ela, esa non é a Compostela que ela ama. É outra, que non puido ser real. Quen o crería?

É verdade o que pos ao final de que o libro foi xestado en tres anos e escrito en tres días?

Tiña os dous primeiros capítulos feitos e o resto saíu, si, en tres días. Estiven bastante tempo parada, sen saber como avanzar coa historia das camareiras, pero ao final atopei a maneira e acabei a novela.

Xa dis, tamén ao final, que é unha farsa, porque non podería ser real que nunha cidade houbese tres alcaldes na mesma lexislatura, que un medio de comunicación quixese dirixir a política local e que os explotadores se cresen libertadores.

Exactamente…

Aínda entendendo que é ficción, como traballaches de camareira, algo haberá baseado en feitos reais…

Si, claro. Xa poño nesa dedicatoria que non saen Isa e Emma, que non responden ao patrón de xefe da hostalería que sae na novela. Polo demais, si que está baseado na miña experiencia e na doutras persoas que coñezo que traballan en bares, sobre todo de noite. Porque cando quedas para tomar algo con outros camareiros sempre se fala das cousas que che di o xefe, de como te trata… O que si é certo tamén é que non hai, na novela, personaxes identificables cunha persoa en concreto. Están construídos con retallos tirados de aquí e de alá.

"O libro si que está baseado na miña experiencia e na doutras persoas que coñezo que traballan en bares, sobre todo de noite"

Fuches tamén vendedora de jacuzzis…

Si, e durei seis meses. Foi xusto a principios da crise. Traballaba para unha empresa que vendía jacuzzis e bañeiras de hidromasaxe de gama baixa, dirixida a clientela de clase obreira. E claro, a xente nese momento tiña outras prioridades, e entre iso e que a min non se me dá ben vender, sobre todo cando me parece un produto superfluo… pois non foi moi ben. Pero foi unha experiencia.

Semella que, ademais de subliñar o feito en si da explotación laboral e a corrupción política e mediática, querías salientar os discursos sociais que as sustentan. O traballo como favor, por exemplo.

Si, e iso está moi documentado, moi baseado en discursos reais. No que son os tres eixes da novela, que son a explotación laboral, a corrupción política e a “prensa de toda la vida”, clientelar, que recibe subvencións e conta que todo vai ben se as recibe e que todo vai mal se non llas dan… A min paréceme incrible que un xornal lle chame por un alcume a un alcalde. Paréceme unha falta de respecto a todos os composteláns e compostelanas. Pero cando falas de todo isto coa xente, o discurso que sempre foi así, que non é para tanto… E, claro, non é para tanto ata que o é.

Se cadra no retrato da explotación laboral na hostalería compostelá aínda quedaches curta. Malia que saen clásicos como ir rotando camareiras “a proba” para non ter que contratar ningunha, ter a xente sen contrato e cun salario mísero, facerlles contrato de media xornada para traballar dobre xornada, non pagar as horas extra… Non todos os empresarios son iguais, pero todo iso pasa.

É peor do que sae, si, pero é que tampouco quería facer un monográfico sobre o tema. E logo hai un aspecto que si quería sinalar. Cando pensamos en explotación, pensamos nos bares do Franco, nos negocios para turistas… pero cústanos máis vela cando o bar pon a música que nos gusta ou carteis do noso “rollo” político. Eses bares non os identificamos coa explotación.

"O que vemos moi claro nos bares do Franco, non o vemos nos que nos gustan"

O que vemos moi claro nos bares do Franco, non o vemos nos que nos gustan. E mesmo participamos da explotación co discurso, que tamén sae na novela, de “ponme outra, a ti que máis che dá”. Non nos decatamos de que así estamos a atrasar o traballo de limpeza e de peche. O que se ve claro para un banco, por exemplo, non se ve para a hostalería. Eu tamén tiven algunha vez esa actitude, e entendo que ás veces custa acabar a copa cando estás moi cómodo no medio dunha conversa moi interesante, pero cando traballas do outro lado da barra velo doutra maneira.

O tema da falta de respecto aos dereitos dos traballadores xa estaba en Os últimos indios, editado recentemente con motivo da SELIC. En realidade, está moi presente en todo o que publicaches. Non sei se con propósito de denuncia...

Non é algo intencionado. Son temas que me preocupan e, claro, saen nos meus libros. E non é se cadra que eu o faga cunha intención de denuncia, pero si que acaba sendo reflexo teu no sentido de que saen nos libros, por exemplo, conversas que tes con compañeiros sobre o que habería que facer. Por exemplo, algo que teño comentado tantas veces coas miñas amigas camareiras, que é que habería que colgar o convenio nas portas dos locais. Eu non o fixen, pero si o fan as camareiras da novela.

Este novo libro tamén entronca con A perspectiva desde a porta no tratamento do tema da manipulación mediática. En A perspectiva recollías informacións reais de xornais. Neste, as novas sobre os “mendigos” que traen o “caos” á cidade parecen reais…

En A perspectiva había novas tiradas, tal cal, de xornais, si. Nesta nova novela é un xornal imaxinario, e as novas que saen na novela son inventadas en canto aos datos, pero si imitan o estilo e o vocabulario dun certo xornalismo, o concibido coma un determinado xeito de intervención política e non coma un medio para contar o que acontece.

Por exemplo, como pasa na novela, para facer campaña en favor dun político con sona de "puteiro" e borracho para promocionalo como alcalde ao presentalo como salvador da orde. Porque a xente “non ten memoria”, din.

Por exemplo, si. E non é nada raro desde o momento en que na prensa se fixeron campañas coma esa, utilizando os problemas da xente que vive na rúa para atacar un concelleiro, ou campañas cuns coches oficiais ou cuns incendios para desprestixiar a alguén e axudar o seu opoñente a chegar a presidente da Xunta.

A novela trata outra dimensión do tema da explotación laboral, que é a súa evolución. Camareiros que nos 90 complementaban moi contentos a súa bolsa de estudos cun traballo sen contrato de fin de semana nun bar, e que con 30 ou 40 anos teñen que seguir poñendo copas en precario. “Empresarios” que comezaron nesa época montando un bar con dous pesos de investimento e que medraron a base de explotar.

Eu iso non o vivín directamente porque cando acabei a carreira marchei para traballar a Dublín e non comecei a traballar na hostalería compostelá ata despois, ao volver. Pero sei o que pasou por amigos que si coñeceron o boom dos anos 90, que si me contaron historias coma esas. Si que hai moita xente na hostalería que considera que darche traballo é facerche un favor, como se non tivese que pagarche precisamente porque estás facendo un traballo.

Por iso che din cousas, como me pasou a min, como que unha noite non deberían pagarcha porque non houbo clientes, ou que tes que traballar en Nadal aínda que non vaia vir ninguén pero que en realidade ese día abren “para pagarche a ti”. Eu non sei en que outra empresa se lle ocorrería a alguén dicirche que só debería pagarche o día se ten clientes. É o delirio neoliberal absoluto. Polo demais, si que na novela sae o perfil do explotador que comezou nos 90 poñendo un bar e que agora ten hoteis, establecementos do Camiño de Santiago…

"Eu non sei en que outra empresa se lle ocorrería a alguén dicirche que só debería pagarche o día se ten clientes. É o delirio neoliberal absoluto"

O tema dos peregrinos tamén pensei en tratalo, pero ao final só o apunto. Non había espazo para todo… Mais tamén o coñezo por experiencia propia, porque traballei varios anos de informadora turística. O que aprendín, fronte a ese discurso de que íamos facer sen os peregrinos, é que deixan na cidade moitos menos cartos do que nos din, e que ademais déixanos sobre todo en determinados establecementos que, moitas veces, susténtanse na precarización do traballo, de maneira ademais que os cartos que gañan non redundan nunha mellora das condicións laborais, senón na expansión dos mesmos empresarios en negocios que reproducen ese mesmo modelo de traballo precario.

"Os peregrinos deixan na cidade moitos menos cartos do que nos din, e ademais sobre todo en determinados establecementos que, moitas veces, susténtanse na precarización do traballo"

Nese sentido, os personaxes das camareiras evolucionan ao longo da novela. Non é que non tivesen conciencia, pero deciden actuar, como poden ou queren. Os políticos, porén, son personaxes caricaturescos que non mudan.

As camareiras van perdendo o medo, tamén porque non teñen moito que perder. É verdade que os personaxes dos políticos ou dos xornalistas están máis caricaturizados, por dúas razóns. Unha, que son mundos que eu só coñezo desde fóra, polo que me custa máis poñerme na súa cabeza. Eu imaxino as reunións que deben ter para falar dos seus negocios corruptos, e supoño que se amosan tan despreocupados e frívolos como na miña novela, como se fose unha cousa normal. Despois, que tampouco creo que xente que é quen de actuar así vaia cambiar demasiado, así que non hai moita volta que dar aos personaxes.

"Normalmente son os homes, profesionais, cun perfil ben definido, os que teñen nome, e as camareiras son as anónimas. Eu quixen darlle a volta a iso"

Pero hai outra razón. Fíxate que na novela as camareiras teñen nome e, deles, poucos o teñen. Porque normalmente son os homes, profesionais, cun perfil ben definido, os que teñen nome, e as camareiras son as anónimas. Eu quixen darlle a volta a isto. Elas son as que teñen nome e evolucionan.

No retrato que fas do xornal local, as relacións laborais que revelan os diálogos son moi semellantes ás da hostalería. O redactor xefe despreza os traballadores. Agocha o seu desprezo de clase, desde os seus privilexios de corrupto, cos vellos discursos sobre a falta de xornalistas “de raza”. Real como a vida mesma. Foi adrede?

É que teño moitos amigos xornalistas, entón coñezo un pouco como é a realidade nos xornais. É un pouco o que falabamos antes: pódenos custar máis recoñecer a explotación e a desigualdade de clase nuns contextos que noutros. Resúltanos fácil imaxinar un xefe con todo o seu desprezo pola clase obreira nun xornal conservador, pero cústanos máis velo nun xornal, por poñer dous exemplos así á toa, comunista ou ácrata. En realidade, é o mesmo. O mesmo conflito entre a patronal e os traballadores, que no caso das chamadas “profesións liberais” pode aparecer disfrazado doutra cousa.

"Pódenos custar máis recoñecer a explotación e a desigualdade de clase nuns contextos que noutros"

No aspecto narrativo, A perspectiva desde a porta era máis complexa. Intercalaba os puntos de vista de distintos personaxes… Esta é unha novela máis sinxela. Semella que quixeches ser directa...

É unha novela directa e lixeira, porque o que eu quería era rir un pouco, e penso que describo situacións e personaxes bastante cómicos… Eu paseino ben escribíndoa, que era o que quería. E si, é unha novela lixeira, aínda que teña todo ese subtexto do que estamos a falar.

"Esta é unha novela directa e lixeira, porque o que eu quería era rir un pouco"

Si que se nota que está presente o humor. Como cando a camareira di que a culpa foi de Marx, por esquecer o capítulo sobre as “nenas” no Capital. Tras preguntarlle a un líder sindical que quere outra copa a deshora se só defende os traballadores do metal.

É que hai un certo sindicalismo que parece que só defende os traballadores dependendo de a quen ten que defender. Como se o obreiro e a rapaza que traballa nun bar pertencesen a distintos niveis. Esa pregunta que sae no libro sobre as camareiras e os obreiros do metal fíxenlla eu a un líder sindical. Mais, alén da anécdota, o problema é que está socialmente aceptado que unha camareira ten que traballar sen horario e cunhas condicións penosas. E parece que non merece ter unha representación sindical como calquera outro traballador.

"Hai un certo sindicalismo que parece que só defende os traballadores dependendo de a quen ten que defender"

A túa primeira novela foi Caixa de mistos, que publicou Sotelo Blanco e que saíu tamén traducida ao italiano. Que relación tiña con estas?

Escribina cando estaba traballando en Dublín, despois de acabar a carreira. É en realidade unha historia de amor a Compostela, que transmite unha imaxe da cidade un pouco idealizada. Eu era moi nova, non traballara aínda na hostalería nocturna de Santiago… Todo me parecía festa e xente marabillosa. Desde o punto de vista lingüístico tampouco está moi ben. Eu levaba pouco tempo falando galego… Non é que renegue dela, pero é unha novela de xuventude. Saíra, de feito, nunha colección xuvenil.

"Caixa de mistos é unha novela de xuventude"

Tamén colaboraches no xornal Novas da Galiza ou en revistas.

No Novas coordinei a sección de creación literaria. Publiquei un relato co meu nome e outros con seudónimo. Xa sabes: como ás veces as colaboracións non chegaban a tempo, tiña que escribir eu algo e asinaba con outro nome. Tamén publiquei un conto en El País, algún en Arraianos…

Os últimos indios e A perspectiva desde a porta conflúen algo nos temas: as sabotaxes como xeito de loita para restituír dereitos… A escrita de ambas foi paralela?

En realidade escribín Os últimos indios antes de A perspectiva desde a porta. Quedou metida nun caixón, e hai pouco retomeina e adapteina para que fose publicada na colección da SELIC.

A perspectiva desde a porta é unha das poucas novelas da literatura galega que tratan o tema da represión política do independentismo, ou do debate que houbo nos 70 sobre a loita armada, coas súas contradicións… Cando escribiches esta novela, querías dalgunha maneira contribuír a que iso estivese presente na literatura?

Non é que eu buscase iso. Eu tiña a idea de contar a historia de Braulio e Malvina. Braulio morrera nos 70 asasinado polos gardas do cárcere tras ser encerrado por tentar colocar unha carga explosiva nunha torreta eléctrica. Non sabía como levar esta historia á actualidade, ata que un día pasou unha cousa. Fora no marco da chamada Operación Castiñeira, na que varias persoas foran detidas e levadas á Audiencia Nacional para despois ceibalas porque non había nada contra elas.

Pois nese contexto a Garda Civil entrou na empresa na que eu traballaba, tratándonos como se fósemos de Al-Qaeda, para levar os backups da web dunha organización. Fora un despropósito. Sentinme agredida, e a a partir de aí xurdiu a novela, pensando que pasa cando se ilegalizan organizacións políticas... Mais é verdade que, polo que sei, non é un tema moi tratado na narrativa galega. Hai outro libro, que me pasara Carlos Barros do Novas, que é Camiño de volta de Celso Comesaña…

Serás este ano a homenaxeada no Día das Galegas nas Letras. O manifesto falaba de autoras ninguneadas por seren mulleres. Ti sentícheste algunha vez ninguneada por ser muller e porque trataras en A perspectiva temas como a criminalización e ilegalización de organizacións independentistas, as torturas no cárcere, a prisión sen xuízo…  e a súa continuidade entre a ditadura e a democracia, corrupción mediática e política mediante.

Será o 15 de agosto, si. O manifesto fala diso porque é o sentido que ten o Día das Galegas nas Letras, claro. Pero eu a verdade é que non pensei moito sobre iso. Pregúntalo polo que se dixera de cando A perspectiva quedou finalista do premio Xerais?

Si, pero non só por iso. En xeral.

Como che dicía, non é que reflexionase moito sobre iso. Pero xa me dixeron que nesta novela, como “reparto” sobre moitos colectivos, igual teño que ter algo de medo, a ver se me pegan ou algo pola rúa. (Ri). Non, en serio. Si que é certo que se miras as listas de libros recomendados, ou que se manda ler para os institutos, hai menos autoras que autores. Iso é un exemplo. Mais tamén é verdade que os libros máis recomendados son de dúas editoras grandes, e iso tamén pode contribuír a que os libros escritos por mulleres queden máis nas marxes, cando non publican nesas editoras.

"Xa me dixeron que nesta novela, como “reparto” sobre moitos colectivos, igual teño que ter algo de medo, a ver se me pegan ou algo pola rúa". (Ri)

Polo demais, non pensei moito en se a miña novela podía ter problemas por tratar certos temas. É verdade que, despois de quedar finalista, envieina a todas as editoras, e só Positivas quixo publicala. Pero cando tes un editor coma Paco Macías, que trata tan ben o que publica, nin notas todo ese tipo de problemas, se existisen. Xa cando me publicaron o primeiro libro en Sotelo estaba feliz só por ver o libro co meu nome. Pero cando publiquei con Paco, que te leva ao fin do mundo para difundir o teu libro, tivemos moitas presentacións, saíu moito en prensa… Por iso tamén agora sigo con Positivas. Lembro que me chamara moita xente para dicirme que lle gustara o libro, entre eles Begoña Camaño, que me fixera moita ilusión…

Falabamos antes do realismo das conversas xefe-camareira.

Como che dicía, son moi reais. Mesmo algunha vez parei de escribir para chamar a algunha amiga para que me lembrase como fora aquela historia do que lle dixera o xefe. Cando es camareira, escoitas historias como “eu non teño que respectar o convenio porque non o asinei”. E outras cousas que vivín e que xa nin puxen, por ridículas e rateiras. Como ter a baeta tan vella que as camareiras xa lle chamamos baeta de camariñas do chea de buracos que está.

"Cando es camareira, escoitas historias como “eu non teño que respectar o convenio porque non o asinei”

Botei de menos outro clásico da hostalería. O acoso sexual ás camareiras por parte de xefes ou compañeiros. Aí tampouco son, por suposto, todos iguais, pero tamén pasa. Por seguir contrarrestando a imaxe idílica da hostalería como piar económico da cidade.

Iso a min non me pasou, e penso que ás miñas amigas tampouco. Supoño que tivemos sorte. Pero si, pasa. Si que ás veces pídenche que vaias vestida dunha maneira determinada, ou prefiren contratar unha muller por ese tipo de razóns…