A tradición arrastrada polo Folión de Carros de Chantada

Outra imaxe histórica do folión de carros de Chantada © Alfredo Pardo

Este sábado celébrase na vila esta singular mostra de etnografía popular de orixe gremial e iniciada hai séculos. Alfredo Pardo debulla a historia e características desta tradición, declarada Festa de Interese Turístico en 2002

En 1967 o exbanqueiro Leopoldo de Soto Rodríguez Osorio (Banco de Soto) e concelleiro por entón do Concello de Chantada, pronunciou o que sería o lema que hoxe segue lucindo as Terras da Asma: “Chantada corazón de Galicia”. Pero a inspiración de D. Leopoldo non se detería aí e deixaría tamén inmortalizado nunha placa de bronce sendo presidente do Círculo Recreativo e Cultural nos anos 90 o seguinte texto: “Chantada corazón de Galicia, cerne da Ribeira Sacra, capitalidade dos mares interiores da nosa comunidade, terras de Xohán de Requeixo, da nosa muiñeira e da Virxe do Faro”.

Quizais, esta imperioso necesidade de etiquetar para a posteridade veña marcada por demasiados e escuras pasaxes históricas da comarca a través dos séculos XIX e XX como a perda dunha estación de ferrocarril xa proxectada no traxecto Ourense a Lugo e que coincide coa prematura morte do ministro de abastecementos, o chantadino Leonardo Rodríguez o 27 de setembro de 1922, a falta de recoñecemento do autor da Muñeira de Chantada composta por un membro da banda Os Ferraias ou a desaparecida distinción de Festa de Interese Turístico para o desfile do Folión de Carros en 1969 e obtida de novo no 2002.

Carroza “a guitarra” no folión de carros de 1932

 

Influencia relixiosa

En numerosos documentos do profesor e escritor Ánxel Gómez Montero, relaciona a orixe do Folión de Carros coa influencia no século XVIII de exhibicións eucarísticas do Antigo e Vello testamento coñecido tamén co nome da Historia e o Misterio, “que constituía, como en Elche, un misterio bíblico, e que para esta vila supoñía un éxito rotundo do párroco don Anastasio Moreno, que o iniciaba, e que cunha preparación dunha gran parte do pobo, representaba as escenas máis saíntes do Paraíso e Vida de Xesús”.

Dada a gran afluencia de público un bando do Concello “pedía que os portais para acoller a cantos forasteiros das feraces terras de Monterroso, Taboada, Castro, do ubérrimo val de Camba, desde o Faro ao Miño e cargados con repletas alforxas ben panzudas, e cos seus traxes festivos cheirando a espliego e romeu, acudían a Chantada, acubillándose a maioría no Cantón e facendo desde o Concello unha longa comitiva que, a ambos os dous lados, enchían a ruta para logo facer representación na praza de España”.

Representación dos misterios co motivo da visita en 1958 do pai Peyton, posiblemente a última do século XX

As bombas de palenque indicaban ás catro da tarde a orde para que segundo Gómez Montero, “saísen do Concello un heraldo acompañado dos ministeriais da vila, abrindo rúa entre a apiñada multitude. Tras eles unha árbore elixida, e que representaba á Árbore da Ciencia do Ben e do Mal, portado por recio mocetón, avanzaba rodeado de anxeliños, e ao seu acubillo Adán e Eva, encarnados entre os máis esculturais e agraciados novos da localidade. A continuación, Noé coas súas ferramentas, Abraham co seu fillo Isaac, portando leña para o sacrificio, Moisés coas súas vistosas Táboas da Lei, David arrincando á súa arpa brillantes sones, o munificente Salomón, con preseas e gran prestancia, os demais profetas maiores cos seus distintivos peculiares, o precursor Juan Bautista, anunciando o reino da Verdade, a nena María coa súa nai Ana. Detrás, a Virxe co Neno Redentor en brazos, rodeada de pastores e magos”.

Seguíanlle “a Virxe co Neno en brazos, montados nunha borriquiña que guiaba San José, terminando a cabalgata coa inconmensurable figura de Jesús e, pechando o cortexo, a ben afinada banda de música de Chantada. Despois do percorrido polas rúas, regresaban ao Cantón, onde se representaba o Ministerio. Colocábanse todas as figuras en amplo círculo, en torno á árbore do Paraíso, mentres os primeiros pais botaban pétalos e adornaban con flores ata que a serpe, astuta e con cara de demo, ofrecía a froita prohibida con completa mímica”.

Así era como Eva “caía rendida á añagaza e vencía a débil resistencia de Adán. A voz do Creador resoaba potente e enchía a praza e un anxo fulminaba coa súa espada a saída do Paraíso. As sombras ían ocupando os ocos do apretuxado xentío, e o espazo ían enchendo os lumes con choivas de estrelas e aplausos do xentío. Tal era a terminación da Historia, que todos os anos celebrábase”.

A finais do século XIX un gran fervor relixioso levou a organizar o 16 de setembro de 1896 unha peregrinación de carácter local ás romarías do contorno “co fin de obter do ceo ou remedio ás necesidades que aflixen á nosa desventurada nación”. A Asociación de Fillas de María da vila (sendo a súa presidenta Amadora Travadelo, irmá do chocolateiro chantadino Luciano) congregaron a máis de 5.000 persoas onde percorreron a imaxe da Inmaculada nunha marcha real coa bandeira nacional, música e distintas autoridades políticas e relixiosas que se dirixiron a Merlán, onde se rezou o Santo Rosario no campo da romaría ante 7.000 persoas que rogaban ao ceo pola paz.

No centro o pai Peyton na súa visita a Chantada, a dereita Ánxel Gómez Montero

 

En xullo de 1897 fúndase unha Conferencia de San Vicente de Paul e a partir do 30 de xullo de 1912 o bucle relixioso evoluciona con veladas católico-literarias, exposicións escultóricas e pictóricas do artista santiagués Maximino Magariños e unha procesión onde o escapulario e o cordón franciscano do Santo de Asís fixo deslizar bágoas aos presentes, sentenciando as crónicas da época: “Ben haxa Chantada cos seus pasos de xigante pola senda do progreso e da cultura relixiosa!”.

Ninguén pode asegurar hoxe, pola falta de documentación, a posible orixe medievo do evento, pero sí teorizar sobre o influxo do festexo do Corpus e as descricións de Gómez Montero que realizaba para o Concello para incluíla como Festa de Interese Turístico. Digno destacar que a última dramatización dos misterios do Santo Rosario celebrados na vila foi coa cruzada do Pai Peyton, o sacerdote que coa súa premisa “Familia que reza unida, permanece unida”, resucitou a teatralización mística dos carros coa súa visita en 1958.


D. Ánxel

A Comisión Informativa do Concello de Chantada acorda o 27 de setembro de 2010 que a chamada Travesía Xoán XXIII sexa denominada rúa Ánxel Gómez Montero. Coñecido popularmente como D. Ánxel (1909-2004) foi mestre, escultor, pintor, investigador local e escritor que soubo plasmar a iconografía do mundo das bruxas da forma máis variada utilizando diversas técnicas pictóricas: café, azafrán, óleo, acuarela, etc. A súa obra constitúe a maior colección de carteis para as festas patronais.

Posiblemente este foi o último cartaz debuxado por Ánxel Gómez nos anos 90 e censurado quizais pola sátira política do mesmo.

 

O 4 de setembro de 1968 inicia o expediente (xunto ao seu primo, o fiscal Avelino Seijas Vázquez) para que o Concello obteña o oficial escudo heráldico de Chantada; algunhas das súas obras destacadas son “A arte inigualable das chamaneas de Lugo” (Deputación Lugo, 1990) ou a guía “Chantada corazón de Galicia” (Everest, 1991). A súa vinculación decidida co folclore e tradicións culturais da vila, condicionou o apoio ao Folión de Carros, debuxando carteis e programas de festas, chegando a asesorar o seu imaxinario nigromántico na posta de escena nun carro nos anos 60.

Nesta carroza sobre as bruxas participou activamente Gómez Montero tanto na escenificación coma nos apeiros.

 

Orixe gremial

A pesar da influencia do Corpus Christi, Gómez Montero sinala “que a representación gremial foi o verdadeiro motivo e orixe deste único Folión”. A documentación máis antiga atópase na publicación “O Ateneo: xornal de intereses materiais, ciencias, artes e literatura” (Nº. 15), onde un anónimo escribinte deixa constancia o 27 de agosto de 1859 da visita a Monforte do Gobernador de Lugo con motivo da inauguración da estrada da devandita vila coa capital.

Na súa crónica describe que “houbo música, vistosos fogos artificiais, baile e outros varios festexos, que por ser tan comúns en semellantes casos, non é necesario mencionar; facéndoo si dun coñecido neste pobo co nome de Folión, e que seguramente descoñecido por Vds., consiste nunha comparsa de gremios, os que representando oficios e profesións, percorren as rúas en carros, guiándolles no seu tránsito a luz que despiden grandes e numerosos fachóns de palla”, e destacando que “asegún eu mesmo puiden observar, obtéñense do xofre no tratamento da terrible enfermidade, que hai tempo padece a vide, coñecida co nome de Oidium Tukeri e vulgarmente co de cinza; como tamén dalgúns abusos cometidos a consecuencia da falta de viño”.

Debuxo de Jon González alusivo ó folión de carros no século XIX, cando eran escoltados por portadores de fachóns.

 

A paréntese entre o culto e o pagán apagaríase en 1885 e reiniciaríanse popularmente como espectáculo gremial nas Festas do Carmen de 1890, celebrándose case ininterrompidamente ata a Guerra Civil (1936-1939) e retomando ás súas orixes en 1945 estando de rexedor Luis Campo Fernández.

O primeiro programa de festas que concreta o Folión de Carros no século XX é o do ano 1904, celebradas os días 21, 22 e 23 de agosto onde sinalan que o día 21 “ás nove percorrerá as principais rúas da vila o tradicional Folión terminando na Praza de Santa Ana, onde se situarán as músicas, elevándose infinidade de globos voadores”. En febreiro de 1910 pídese publicamente ao alcalde Pegerto de Soto Linares “que se dite un bando encamiñado a que polas rúas non anden bois soltos nin os cabalos corran con máis velocidade que os automóbiles”, neste bucle de tradición e modernidade, nas festas deste ano a comisión composta por Alfredo Costa Figueiras, Antonio López Varela, Manuel Cabo e Leopoldo Rodríguez Osorio reciben do Concello 250 ptas. Incluíron e potenciaron o Folión de Carros “cunha procesión de carros adornados con moito gusto, que percorreron as rúas. O tradicional Folión ten neste pobo e comarcas próximas moitos devotos; é unha representación das industrias, oficios e artes da localidade. O desfile tivo lugar na Prazuela de Santa Ana. Rindióse alí culto a Terpsícore e ás dúas da madrugada cada cal ao seu niño”.

O percorrido comezaba desde a Alameda ata a Plazuela e Costaña, para volver de novo ao Cantón, destacando Gómez Montero que “o último carro era unha gran plataforma arrastrada polo chan, chea de centeo ou trigo para mallalo, ao que ía unido outro máis pequeno colgante unido por unhas solas. Á vez, e cada banda, facían soar os seus paus, que logo caían ao unísono sen tropezarse uns con outros. Dificultade grande, pois as vacas ían arrastrando a palla. E, ao deterse na encrucilladas gritaban: -Mulleres á eiraaa!, e entón as mulleres que lles acompañaban retiraban os grans das espigas”.

 

Distinción aprazada

Oito son os artigos onde Fraga Iribarne especificaba aos subsecretarios de Información e Turismo a Orde do 30 de setembro de 1964, relativa á creación da denominación honorífica de Festa de Interese Turístico. Sinalaba Fraga que “un dos atractivos de maior raizame e realce que ofrece España aos estranxeiros que a visitan, así como aos propios nacionais, fórmao o amplo panorama de festas, de variada índole, que se desenvolve no noso chan ao longo do ano, polo que, para canalizar debidamente este aspecto do turismo e resaltar a súa importancia para lexítima satisfacción daqueles lugares que as celebran”.

O sábado 24 de agosto de 1968 despois de que o ministro clausurase na praza de Portomarín a I Asemblea Provincial de Cultura Popular e tras cear no parador, dirixiuse con outras autoridades a Chantada para presenciar o “gran Folión de Carros do País”. O 6 de febreiro de 1969 envíase ao Ministro e Delegado provincial de Información e Turismo respectivamente, o acordo do Concello no pleno en sesión extraordinaria do 30 de Xaneiro de 1969, onde inician un expediente solicitando que o Folión de Carros sexa declarado Festa de Interese Turístico polo Ministerio de Información e Turismo indicando “a importancia deste espectáculo, único na súa clase e a xa de fama rexional, motivou que esta Alcaldía dirixísese ao pleno do Concello para que, baseándose no disposto no artigo 2º da Orde dese Ministerio do 30 de Setembro de 1964, solicitásese do mesmo que o referido Folión de Carros fose declarado como Festa de Interese Turístico”.

O alcalde José Regal xunto a membros da corporación na entrega de trofeos do folión nos anos 60

 

O Delegado provincial Alfredo Sánchez Carro, informa o alcalde de Chantada o 5 de marzo de 1969 que “a Comisión Calificadora de Festas de Interese Turístico, en sesión celebrada o día 25 dos correntes, acordou, co fin de completar os datos facilitados polo Concello de Chantada, que un membro de dicha Xunta trasládese á mencionada localidade, co fin de coñecer persoalmente a Festa denominada Folión de Carros”, finalizando que “coa información que xa se posúe sobre a devandita Festa, máis o informe que emita a persoa designada, procederase a un novo estudo da petición, con vistas á posible declaración de Festa de Interese Turístico”.

O 14 de abril de 1969 o alcalde José Regal escribe ao Delegado provincial de Información e Turismo que “con relación ao seu atento oficio nº 923, do 5 de marzo pasado, polo que me dá traslado do escrito nº. 16.540, do 28 de febreiro anterior da Dirección Xeral de Turismo, referente ao acordo adoptado en 25 do propio mes de febreiro pola Comisión Calificadora de Festas de Interese Turístico, teño a honra de comunicar a V.I. que o 25 de agosto de 1968 o Sr. Ministro de Información e Turismo, Excmo. Sr. D. Manuel Fraga Iribarne, acompañado doutras autoridades provinciais “entre as que, como lembrará, atopábase V.I.- e locais, presenciou o típico Folión de Carros que se celebra anualmente con motivo das Festas de Agosto, e foi o, persoalmente, quen, entusiasmado pola categoría do espectáculo, ordenou incoásese o oportuno expediente para que se declarase Festa de Interese Turístico”. Solicitando que “ao propio tempo, hei de informarlle, non obstante o anterior, que esta Alcaldía vería con sumo agrado que persoal da meritada Comisión Calificadora presenciase o Folión de Carros que haberá de celebrarse no actual ano de 1969, a fin de emitir o correspondente informe, informe que se estima innecesario pola razón anteriormente apuntada”.

Regal Vázquez escribe ao Ministro Fraga Iribarne o 16 de abril de 1969 lembrándolle a súa visita ao festexo “e como queira que o proceso da devandita tramitación supoñería un prazo un pouco longo, e por outra banda V.E. coñece persoalmente a magnitude do típico espectáculo, rógolle teña a ben interesarse polo meritado expediente a fin de que o repetido Folión de Carros sexa declarado Festa de Interese Turístico coa maior urxencia posible e desta forma podamos anuncialo así para as próximas festas de agosto."

Comunicación do Ministerio de Información e Turismo

 

O Concello de Chantada recibe o Saúda de Sánchez Carro datado o 6 de novembro de 1969 informando “ao Sr. Alcalde-Presidente do Concello de Chantada, D. José Regal Vázquez, o seu distinguido amigo, e élle grato participarlle que, segundo infórmannos dos Servizos Centrais, na próxima reunión da Comisión calificadora de Festas de interese Turístico, será declarada a do Folión de Carros do País, de Chantada”. O 19 de decembro de 1969 Joaquín R. Toubes Tresguerras substitúe a Sánchez Carro como delegado provincial, reitera nunha misiva do 26 de maio de 1971 que “a Comisión provincial da Xunta Central de Información, Turismo e Educación Popular, adoptou acordo por unanimidade de propoñer ao Ministerio de Información e Turismo que se declare Centro de Interese Turístico, o Folión de Carros do País, que se celebra nesa localidade. O que comunico a V.S. por se estima oportuno formular nova solicitude, de acordo coa Orde do 1º de marzo de 1968, que presentará nesta Delegación”.

Ante este revés burocrático, o Concello inicia outro expediente o 11 de xuño de 1971, acordando “solicitar da Subsecretaría de Turismo o outorgamento de Festa de Interese Turístico a que se celebra nesta vila de Chantada coa denominación de Folión de Carros do País”. O 27 de xullo recíbese unha comunicación da Delegación Provincial de Información e Turismo nº. 3278 informando da primeira axuda económica con 50.000 ptas. O último intento de solicitar a mención sería o 24 de maio de 1973.

O 12 de xullo de 1983, o alcalde Sergio Vázquez Yebra diríxese ao Conselleiro de Cultura e Presidente da Deputación de Lugo solicitando axuda económica, lembrando a presenza do que fose Ministro Fraga presenciando o Folión “expresou a súa admiración polo tradicional desfile, ao que cualificou de moi logrado e moi auténtico, fixo a promesa de ordenar as dilixencias oportunas para tentar que se considerase Festa de Interese Turístico, pero descoñecemos as razóns porque este propósito non levou ao seu desexado fin”.

En conversación telefónica con Sánchez Carro sinala que “toda a documentación presentada polo Concello estaba aprobada e o mesmo ministro Fraga Iribarne sinalou publicamente que tiña que ser nomeada Festa de Interese Turístico”. Alfredo Sánchez descoñece as causas que paralizaron durante 33 anos a mención, sorprendéndose que non tivese a distinción que oficialmente anunciou. O honroso título chegaría en marzo de 2002 coa aprobación do Consello da Xunta por proposta da Dirección Xeral de Turismo e tras xestións do Concello xunto á Asociación de Amigos do Folión, fundada en 1989 e sendo presidente da mesma Javier Rodríguez Medela durante 26 anos.


Presente do Folión

Renovada a Xunta Directiva da Asociación Cultural Amigos do Folión no 2016, o seu actual presidente Manuel Vázquez Regal deu a coñecer toda a programación: Exposición sobre o Folión (comisionada por Xavier Viana e Alfredo Valín) durante todo o mes de agosto na Casa da Cultura, na que segundo Vázquez Regal “amosa a esencia, interpretación e evolución desta festa”. As rúas están decoradas con pancartas realizadas polo Centro Geriatros de Chantada e realizouse o I Concurso de Escaparates.

No Auditorio de Chantada celebrouse o día 19 a I Xornada Nacional sobre o Folión de Carros cuxos relatores foron José Antonio Quiroga (“Patrimonio e Sociedade”), Alfredo Valín (“Introdución a unha etnografía do Folión”) e Félix Pérez Román (“Vivencias históricas non Folión”) onde disertaron sobre o concepto tradicional e histórico da festa. O remate do mesmo, proxectouse un documental sobre o desfile realizado pola Fundación TIC de Lugo. Desde os días 22 e 23 levouse a cabo a I Xornada Infantil sobre ou Folión de Carros (“Creación Artística na Rúa”) organizado polo grupo Velaísca e a ilustradora Cristina Ouro.

 

A supervivencia do carro celta, é unha das prioridades da Asociación, xa que no transcurso dos anos son substituídas por plataformas e durante todo o ano estiveron a restaurar oito carros do país no obradoiro do carpinteiro Fernando Ibarra, afirmando que “mentres estábase co traballo de restauración das chedas e das rodas fixemos un oreado co resto da madeira, que utilizariamos para darlle forma aos eixos primeiro e as lentoiras e chavellas despois”.

 

O sábado 26, catorce carros participan no Folión, que segundo o antropólogo Alfredo Valín a súa esencia”é a imaxe que se representa, a interacción co público e a emoción que se proxecta sobre as persoas que ven pasar os carros, o simbolismo múltiple e a identidade dun pobo e unha comarca saíndo xuntos por todas as rúas polas que transcorre o desfile”. O mestre de cerimonias Ramón Rodríguez Porto, escribe na revista do Folión: “É unha laboura de artesanía chea de engado entrañábel, ese engado que transmiten as cousas que animaron a vida no pasado. Pero é tamén unha demostración de amor polas tradicións propias, que son sinais de identidade dun pobo, unha colectividade, dun país”.

Adiante o carro número…!!

 

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.