'As Ramonas' (Galaxia) é unha novela sobre un rural en transformación e sobre a resiliencia, “unha gran metáfora dun tempo de cambio e da necesaria capacidade de adaptación que temos as persoas”, segundo a súa autora

Mona non pode conducir porque lle quitaron o permiso. Vese obrigada, por iso, a emprender unha serie de viaxes compartidas que van ser os escenarios que lle permiten ao lector achegarse ao seu mundo. Que é “unha gran metáfora dun tempo de cambio e da necesaria capacidade de adaptación que temos as persoas”, segundo explica a súa creadora, a escritora Ana Cabaleiro. Mona é a protagonista de ‘As Ramonas’ (Galaxia), novela sobre un rural en transformación e sobre a reesilencia. A súa autora respondeu as nosas preguntas por correo electrónico. 

A personaxe principal do libro, Mona, é da mesma parroquia ca ti. Algo debe ter a novela de homenaxe á túa aldea. É así? En que sentido?

“Ten un aquel de reivindicación, de chamar a atención sobre unha febleza que eu aprecio na literatura e que ten que ver co marco que se escolle para situar as historias”

Ten moito de homenaxe á miña aldea, mais para min tamén ten moito de homenaxe aos lugares comúns, aos lugares que nos son propios, que nos identifican cultural e socialmente, e que no noso país son maioritariamente rurais. Ao mesmo tempo, tamén ten un aquel de reivindicación, de chamar a atención sobre unha febleza que eu aprecio na literatura e que ten que ver co marco que se escolle para situar as historias, no que predomina o urbano ou os lugares indefinidos, sen nome propio. 

Olladas que, a priori, non teñen nada de malo, pero que para min son olladas e marcos moi limitantes, moi uniformes, que prescinden dos factores diferenciadores de noso. Eu o que pretendo é precisamente o contrario, poñer en valor a diferenza, o propio, os elementos de noso que temos na contorna máis inmediata.

Podería ser unha novela sobre os soños que imos deixando atrás, ao renunciar a eles. Niso, Mona e o seu marido non son tan diferentes. Que é o que quixeches contar, é dicir, cal é para ti o tema principal do libro?

“Inicialmente eu só quería narrar a loita vital dunha muller de aldea que aspira a triunfar nun ámbito internacional”

Inicialmente eu só quería narrar a loita vital dunha muller de aldea que aspira a triunfar nun ámbito internacional. O como elixe transformar o local e periférico en universal, e como intenta superar unha procedencia de clase social baixa no desempeño da creación artística. Mais para ir acompañando á protagonista nese camiño foi preciso ir facendo un retrato social deste momento histórico concreto, marcado por un nivel de expectativas e de frustración moi elevado e, en moitos casos, cunha relación correlativa.

De fondo está a precariedade laboral (que é como se lle chama agora á explotación). Mona é fotógrafa, a súa amiga xornalista... Pero hai moitos personaxes aos que lles acontece o mesmo. E non creo que sexa casualidade. Que quixeches salientar, en especial, deste tema?

“A vida mesma neste momento tan marcado pola crise está inzada de soños e expectativas incumpridas, e a tensión que iso produce condiciona boa parte das nosas condutas”

Reflectir o tempo presente para min é tan atractivo que non me vexo escribindo nada que non teña os pés chantados na realidade actual. Certo é que hai que conseguir atrapar esa realidade de xeito que non sexa un atranco para a narración, que se integre na historia de forma natural para que a persoa que a lea poida gozar da lectura sen atrancos, sen tropezar con análises que entorpezan o ritmo. 

Máis que contar, a min o que me gusta é ilustrar, amosar situacións, formas de comportamento, circunstancias, a vida mesma sen demasiados artificios. E a vida mesma neste momento tan marcado pola crise está inzada de soños e expectativas incumpridas, e a tensión que iso produce condiciona boa parte das nosas condutas. ‘As ramonas’ reflicte esas tensións e ilustra como afectan á vida cotiá das persoas e como a condicionan.

É unha novela curta, construída con capítulos curtos e áxiles... Nese sentido, pode ser tamén herdeira do teu libro de relatos 'Sapos e sereas'. Cal é a relación entre estes dous libros?

“Todo o que levo escrito ao longo da miña vida –non me refiro só ao publicado- ten estrutura de relato ou moi próxima ao relato”

Os capítulos de ‘As ramonas’ teñen, de forma consciente, estrutura de relato. A historia da novela vaise fiando a través de viaxes en sucesivos vehículos e cada capítulo corresponde cun traxecto en coche, polo que son case unidades pechadas en si mesmas. 

A relación neste sentido é evidente. Eu adoro o relato como formato literario que, ademais, ten unha gran tradición na nosa literatura escrita e tamén na cultura oral popular e que agora, co tipo de lectura fragmentada que propician os móbiles e os aparellos tecnolóxicos, ten tamén unha relación directa cos novos modos de recepción de contidos. Todo o que levo escrito ao longo da miña vida –non me refiro só ao publicado- ten estrutura de relato ou moi próxima ao relato. Non sei se chegarei a escribir nun formato diferente pero, de momento, creo que aínda me queda moito por explorar no formato curto.

Mona non atura a idealización do rural. Nin as análises simples sobre o "atraso". E é consciente da ignorancia, e da arrogancia, das elites: xeográficas, culturais, económicas... A reflexión da narradora sobre isto parece unha reflexión tua. Podes afondar nela?

“Nos últimos anos estamos asistindo a un fenómeno denominado “neo-rural”, que para min é un fenómeno ficticio, que idealiza o rural como se fora o santo grial”

Socialmente, o rural sempre tivo un matiz de inferioridade que deturpou a súa imaxe real. Eu pertenzo a unha xeración que medrou pensando que no rural só quedaba “quen non valía para outra cousa”. Mais tamén somos a xeración que naceu no rural e vive no rural, e ten formación universitaria, e viaxa ao estranxeiro, e merca a roupa nas mesmas multinacionais que a xente urbana, en tendas ou online, e que soña e que padece coma calquera, e que non ve o rural como nada “inferior”. 

Tamén nos últimos anos estamos asistindo a un fenómeno denominado “neo-rural”, que para min é un fenómeno ficticio, que idealiza o rural como se fora o santo grial que nos ha poñer en contacto coa natureza, darnos de comer –como se ter unha horta fose suficiente- e sandar todas as nosas feridas da alma. 

“Nin todo o rural está quedando abandonado, nin a supervivencia do rural vai depender exclusivamente de recuperar os sectores produtivos primarios”

Este tipo de visións só poden saír do descoñecemento e da arrogancia, mais non é unha reflexión persoal, é colectiva, extraída de multitude de conversas con persoas coma min, que coñecemos o rural e a súa idiosincrasia en primeira persoa. Tamén a imaxe do rural que se fai pública, nos medios de comunicación, nos discursos políticos, ou na publicidade, por exemplo, segue a ser unha imaxe errónea e deturpada. Nin todo o rural está quedando abandonado, nin a supervivencia do rural vai depender exclusivamente de recuperar os sectores produtivos primarios.

En relación co anterior, Mona non é de casa ben, coma o grande artista, Antonio. Na novela está presente a falsidade do mundo da arte (o simulacro, a estupidez), mais conectada coa desigualdade, coa diferenza entre clases sociais. Por que?

“Eu non acredito en que a fronteira entre clases sociais estea diluída, pola contra penso que está máis presente ca nunca”

En relación ao mundo da arte, e máis concretamente da arte contemporánea, intentei en todo momento humanizala, facela accesible, quitarlle a aura de ámbito reservado só para “persoas entendidas”. Non me gusta, a nivel persoal, que se fale da arte contemporánea con desprezo, paréceme unha forma de ignorancia flagrante. Si é certo que a posición social de Mona é determinante na percepción que ten de si mesma e, polo tanto, tamén na súa conduta e na súa toma de decisións. 

Eu non acredito en que a fronteira entre clases sociais estea diluída, pola contra penso que está máis presente ca nunca. Os estudos, o nivel económico, e o patrimonio material permiten avanzar socialmente pero, a determinado nivel, a fronteira é insalvable. E agora coa crise, a brecha social é unha gran falla tectónica, ben visible, xa non hai maneira de facer como que non existe.

A avoa Ramona é unha muller afeita a bracear entre a loita e a submisión. Podes afondar nesta idea, en relación coa muller no mundo rural? Porque a novela ten moito diso, de retrato (social) do mundo rural e da súa relación coa cidade. 

“Todas as ‘Ramonas’ que transitan pola novela responden a roles femininos comúns na sociedade, non necesariamente na sociedade rural”

A avoa Ramona é a sabedoría, a comprensión, a paciencia. Por idade vén de tempos moi duros, de cando as mulleres non tiñan nin voz nin voto, mais foron as que sacaron adiante proles inmensas a base de caldo lavado. Para min foi un personaxe moi difícil porque eu non coñecín as miñas avoas, e tiven que tirar das avoas alleas. Entón a avoa Ramona é como unha gran avoa colectiva e estou vendo, con gran satisfacción, que todo o mundo empatiza moito con ela. Todas as ‘Ramonas’ que transitan pola novela responden a roles femininos comúns na sociedade, non necesariamente na sociedade rural, e a relación entre elas tamén ten moito de relación entre diferentes xeracións, e cada unha delas dá conta dun tempo propio.

En relación co anterior, Mona ten un proxecto artístico relacionado co rural, a memoria, e cun mundo en transformación. Un mundo novo que nave das cinzas do outro. Nese sentido, a novela non é un canto nostálxico a un rural que morre. É mais ben como metáfora dun tempo de mudanza (que é paralelo ao vivido por Mona). Era o teu obxectivo a respeito diso?

“Na novela, que reflicte un rural moi pouco costumista, no que os elementos que poderiamos considerar máis románticos xa non teñen razón de ser”

A relación do rural e o urbano na novela está moi ligada ás comunicacións. Non é un rural illado, máis é un rural que depende en gran medida da planificación das vías de comunicación. Quizais esa sexa unha das cuestións determinantes na transformación do rural, e tamén na súa propia supervivencia. Unha zona ben situada xeograficamente –como por exemplo o Deza, na Galiza central-, e ben comunicada cun par de cidades, cun gran hospital e cun aeroporto, ten máis posibilidades de manter todas as casas habitadas, como é o caso. 

Mais o rural entendido como un sistema de vida ligado á produción da terra xa non existe como tal. As producións agroalimentarias e gandeiras teñen unha gran importancia no noso país pero xa non definen o rural. E iso está presente na novela, que reflicte un rural moi pouco costumista, no que os elementos que poderiamos considerar máis románticos xa non teñen razón de ser. Nese sentido, a novela pode lerse como unha gran metáfora dun tempo de cambio e da necesaria capacidade de adaptación que temos as persoas. 

Os (poucos) personaxes masculinos non saen moi ben parados na novela, e hai algo aí tamén de desigualdade de xénero. Mais vamos coñecendo mellor a Mona, ou a Moncha e decatámonos de que tampouco son unhas santas. De que maneira atravesa o xénero as relacións entre os personaxes masculinos e femininos na novela? 

“Os personaxes femininos reflicten esa gran contradición actual na que todas as mulleres camiñamos cara ao empoderamento como se fose algo alcanzable, cando é evidente que a sociedade non o permite”

Confeso que puxen especial coidado en construír personaxes humanamente imperfectos. Non hai personaxes exemplares, agás a avoa Ramona que sae algo mellor parada. Os personaxes femininos reflicten esa gran contradición actual na que todas as mulleres camiñamos cara ao empoderamento como se fose algo alcanzable, cando é evidente que a sociedade non o permite. Mona, por poñer un exemplo, non é dócil, é loitadora, é moi traballadora, mais non é unha muller empoderada. 

Poderiamos analizar cada unha das ‘Ramonas’ e non atopariamos nin unha que respondese ao ideal de muller empoderada. Son mulleres reais. Os personaxes masculinos só teñen cabida na historia en relación aos personaxes femininos, son os seus secundarios. Son secundarios e, aínda así, o poder social e persoal que teñen en relación aos personaxes femininos dálles moita presenza. Neste sentido, tamén son homes reais.

Un dos temas secundarios é o sensacionalismo da prensa. Xunto con algunhas contradicións da chamada "nova política". Que quixeches salientar nese sentido?

Eu falaría da superficialidade que hoxe rodea case todo, do espectáculo necesario para chamar a atención nun mundo tan ruidoso como este. O xornalismo espectáculo ou a política espectáculo son dous exemplos moi habituais, que promoven a non reflexión, negan a necesidade de profundar nos discursos, e crean un campo de xogo minado para o razoamento e o debate fundamentado. Son temas que aparecen de forma moi tanxencial na novela e que contrastan co carácter reflexivo e analítico dalgunhas das ‘Ramonas’, que se esforzan en comprender e analizar o seu traballo e as súas circunstancias.

Cando se mete en problemas moi gordos, o q lle queda a Mona é a súa familia. No rural. Como a Moncha. Nese sentido, a novela pode reflectir tamén as contradicións da relación co rural dos novos " urbanistas" de 30 ou 40 anos. Rexeitar os estereotipos e ao mesmo tempo, ás veces, caer neles. Vivir a volta ao rural case coma un exilio. En que sentido están esas contradicións nas personaxes deste libro?

“Para min o papel da familia na novela recoñece dalgún xeito o auténtico espírito da sociedade rural, que é o de actuar como unha comunidade”

Eu creo que a contradición nace do que falabamos antes de ser herdeiras dunha concepción social na que o rural se supoñía que estaba destinado a persoas perdedoras e o urbano a persoas que progresaban. Mais esa visión fómola cambiando as persoas que nacemos no rural e, nomeadamente, as que elixiron conscientemente quedar a vivir no rural. 

Hoxe en día, vivir nunha aldea non te illa do mundo, e ás comunicacións físicas hai que engadirlle as virtuais. Pero tampouco se pode dicir que os preconceptos negativos sobre o rural desapareceran de todo. Na novela hai personaxes que viven tan ricamente no rural están moi cómodas, hai personaxes que nin mortas queren vivir no rural, e hai personaxes que viven no estranxeiro. Hai diferentes opcións e diferentes visións, pero o que si é certo é que o papel da familia é fundamental. Para min o papel da familia na novela recoñece dalgún xeito o auténtico espírito da sociedade rural, que é o de actuar como unha comunidade. Que dito así parece moi idílico, pero a comunidade tamén ten os seus pros e os seus contras.