Eva Filgueira, Olmo Calvo e Gabriel Pecot propuxéronse afrontar coas súass cámaras un tema polémico. Até o 17 de febreiro están en plena campaña de microfinanciamento para sacar adiante o seu proxecto: Los que se quedan, un documental sobre os suicidios relacionados coa crise.
"Queremos falar da crise desde diferentes aspectos que, por desgraza, están a caracterizar a situación, para poder tratala en profundidade. E se no noso primeiro traballo denunciabamos a situación de exclusión das persoas sen traballo, agora imos máis aló. Centrarnos nos suicidios, e non só nos relacionados cos desafiuzamentos, foi unha evolución natural", conta Filgueira, referíndose ao primeiro documental do equipo, No Job Land (Marca España).
"Os suicidios son quizais a consecuencia máis grave da crise, da que practicamente non se falou. É un tema polémico, sensible, pero por iso mesmo hai que investigalo, dedicarlle tempo... e sabemos que isto só será posible co apoio da xente". Para Pecot trátase doutra cara da marca España, que algúns prefiren ocultar, aínda que recoñece que para moitos expertos é difícil establecer unha relación causal entre crise económica e suicidios.
"É un tema polémico e sensible, por iso mesmo hai que investigalo"
"Nós partimos dun estudo publicado na revista The Lancet, que destaca un aumento dos suicidios no noso país en nichos específicos, concretamente entre as persoas en idade laboral", explica Pecot. Este estudo sobre os efectos da crise na saúde pública en Europa, publicado en 2009, conclúe que por cada 1% de incremento na cifra do paro aumentan un 0,79% os suicidios de homes e mulleres menores de 65 anos.
Na mesma liña, un estudo publicado na British Medical Journal en setembro de 2013 mostra un aumento do 11,7% nos suicidios de mozos europeos tras o crack financeiro de 2008. E un informe da Organización Mundial da Saúde que relaciona crise económica e saúde pública en Europa, presentado un mes despois, alerta así mesmo dun aumento dos suicidios proporcional ao desemprego.
O aumento dos suicidios en España
Os datos do INE de 2012 parecen, en principio, corroborar estas conclusións. Os suicidios en España subiron un 11,3% con respecto a 2011, chegando aos 3.539 casos, a cifra máis alta desde que se recollen estas estatísticas en España, hai máis de 100 anos.
Con todo, a taxa por cada 100.000 habitantes, que permite establecer comparacións, é o 7,6, case idéntica ás de 2006-2009, máis alta que en 2010 e 2011, e inferior ás de 2004 e 2005, por exemplo. A taxa máis baixa foi en 2010, en plena crise, e a máis alta, no ano 2000, moito antes de que esta empezase.
Aquí detense Santiago Durán-Sindreu, un dos psiquiatras responsables do Plan de Prevención do Suicidio do Hospital Sant Pau e o Centro de Saúde Mental de Dreta de l'Eixample, proxecto pioneiro -só existe un máis en marcha, no Hospital de Sabadell- e que obtivo excelentes resultados en nove anos de traballo: "A taxa mantense, con pequenas variacións que poden ser movementos aleatorios".
A economía mergullada, a tipoloxía de familia ou a relixión son "factores protectores" ante o suicidio no Estado
E sinala que mesmo as cifras europeas que manexan os estudos sofren un lixeiro repunte posterior á crise, pero "logo hai un efecto acomodaticio, e volven ao seu estado previo". Este psiquiatra argumenta que a economía mergullada, a tipoloxía da familia ou a relixión católica son "factores protectores" que explicarían que a taxa española mantéñase entre as máis baixas de Europa.
Durán-Sindreu lembra que un estudo realizado por especialistas en saúde da Universidade de Baleares mostraba un aumento do 25% nas visitas a centros ambulatorios de saúde mental por desordes mentais e abuso de alcol entre 2006 e 2010. "Os trastornos mentais severos mantéñense, pero as depresións reactivas e os trastornos adaptativos si poden aumentar con situación económica social desfavorable", detalla este psiquiatra, que, con todo, considera "atrevido" vincular ambos os factores sen unha investigación máis en profundidade.
Javier Jiménez, presidente de Rede AIPIS (Asociación de Investigación, Prevención e Intervención do Suicidio), considera que a cifra de suicidios podería ser en realidade maior, xa que algúns casos poden quedar rexistrados como accidentes. "O problema é que, unha vez descartado o homicidio, non se investigan os posibles desencadenamentos da morte, co cal non podemos saber cantos accidentes son suicidios nin os motivos que levaron á persoa a acabar coa súa vida".
"O suicidio é un fenómeno multicausal. Sen coñecer as causas, as relacións entre porcentaxes son meramente estatísticas", recoñece Jiménez. Aínda con estas reservas en canto aos datos, na súa opinión, "sen dúbida, a crise ten consecuencias": pode ser "un desencadeante máis do suicidio, aínda que non o único", nin sequera nos casos relacionados cos desafiuzamentos; pero, sobre todo, segundo el, "inflúe a través dos recortes no Estado de benestar".
Unha asociación para a prevención dos suicidios relaciona o incremento cos recortes sociais
O factor máis determinante do suicidio é que a persoa fixese un intento previo, "e, se non hai unha rede de atención, un seguimento psicolóxico ou psiquiátrico 24 horas, ou non hai camas nos hospitais para que a persoa quede ingresada baixo supervisión médica, é moi probable que volva tentalo", alerta este psicólogo clínico, "e o mesmo ocorre cos recortes na atención a persoas con trastornos mentais en xeral ou condutas adictivas en particular", presentes, segundo a OMS, no 90% dos casos de suicidio.
En todo caso, está claro que o suicidio é un problema de saúde pública. "En 2007 os suicidios convértense na primeira causa de morte non natural, debido, sobre todo, á baixada no número de accidentes de tráfico", lembra Durán-Sindreu, que destaca que en termos absolutos é a causa de morte máis frecuente en homes de 20 a 35 anos e a segunda nos dous sexos nesta franxa idade. "En España suicídanse nove persoas ao día. É que estes mortos non lle preocupan a ninguén?", pregúntase Jiménez.
En novembro de 2012, a proposta de UPyD, todos os partidos políticos puxéronse de acordo na necesidade de elaborar un plan estatal de prevención do suicidio, "pero non se fixo nada", laméntase Jiménez. "Se as medidas de prevención foron eficaces para os accidentes, por que non se pon en marcha este plan estatal"?, insiste Durán-Sindreu, que lembra que xa existen noutros países da Unión Europea e que en decembro do pasado ano a Generalitat presentou o Código Risco Suicidio, "un embrión de plan autonómico".
Ambos coinciden, como a maior parte dos expertos hoxe en día, en que é esencial que se fale deste asunto. "Hai que romper o tabú que estigmatiza o suicidio e tratalo como se merece para buscar unha -solución", demanda con contundencia Durán-Sindreu.
Falar ou non falar: o 'efecto Werther'
Durante anos mantívose a idea de que informar os casos de suicidio producía un efecto imitación que era deber dos medios evitar. En parte, esta tese baséase na famosa vaga de suicidios -dise que até 2.000 mozos se quitaron a vida- que se desencadeou na Europa do XVIII tras a publicación da novela de Goethe As desventuras do mozo Werther.
Por exemplo, o Libro de estilo de El País, no punto 1.6, aconsella unha especial prudencia ao xornalista coas informacións relativas a suicidios, "porque non sempre a aparencia coincide coa realidade, e tamén porque a psicoloxía comprobou que estas noticias incitan a quitarse a vida a persoas que xa eran propensas ao suicidio e que senten [...] un estímulo de imitación". O texto, ao que remite o portavoz do xornal consultado sobre este tema, conclúe que "os suicidios deberán publicarse soamente cando se trate de persoas de relevancia ou supoñan un feito social de interese xeral".
Moi similares son as recomendacións do Manual de estilo de RTVE, que no seu punto 5, 'Cuestións sensibles', dá como pauta evitar as informacións referidas a suicidios "e, máis aínda, cando os seus protagonistas sexan nenos ou adolescentes". E engade como excepción citalo "como causa dunha morte especialmente cando se trate de personalidades relevantes ou cando revelen un feito social de interese xeral".
Os libros de estilo adoitan recomendar non informar dos suicidos agás en casos de persoeiros relevantes ou de transcendencia social
Este manual detalla, ademais, os matices que deben acompañar sempre a información sobre estes casos, como evitar explicacións simplistas e baseadas na especulación, non xustificalos con valores dignos de imitarse e non asocialos a expresións como "éxito, saída, opción, solución, etc.".
O presidente de Rede AIPIS e Durán-Sindeu están de acordo en que é fundamental un tratamento correcto da información. E en que dar detalles ou contar os suicidios de persoas famosas con connotacións románticas ou positivas nalgún sentido, sen mencionar os problemas mentais que probablemente padecían, pode ter un efecto contaxio en persoas vulnerables. Os dous felicítanse porque se estea empezando a falar diso, "e a asumir que hai que facer algo, aínda que desgraciadamente fose polos casos relacionados cos desafiuzamentos, dramáticos pero poucos con respecto á cifra total", en palabras de Durán-Sindreu.
"Persoalmente creo que non falar das cousas fai que as situacións se agraven e non beneficia a ninguén. Por suposto, hai que tratar esta cuestión da forma adecuada e dar cabida a todas as voces", resume Pecot, que defende o deber de reflectir a realidade, por moi dura que sexa, como tarefa dun "xornalismo con honestidade".
"Non falar das cousas fai que as situacións se agraven e non beneficia a ninguén"
Precisamente isto é o que destacaba The Daily Telegraph ao referirse ao primeiro documental do equipo, No Job Land (Marca España), ao que definía como "un conmovedor recordatorio das dificultades económicas que moitas familias están a sufrir en España". A repercusión do filme -sobre a acampada da Asemblea de Parados e Paradas Fontarrón en xuño de 2013 en Vallecas- superou sobradamente as expectativas dos seus autores, pasando de muro a muro nas redes sociais e con miles de visitas diarias.
"Quizais a nosa achega sexa facer o imposible por poder dedicar o tempo que necesita a xente para ser escoitada, unha historia para ser contada", continúa Pecot, e ir máis aló das imaxes das protestas, que son "o que se ve en case todos os medios dentro e fóra das nosas fronteiras", como se queixa Calvo.
Filgueira engade un argumento máis: hai que falar dos suicidios relacionados coa crise "por xustiza social", pero tamén para que "a xente saiba que non está soa". E Pecot resolve a cuestión con estas preguntas que o seu novo traballo tentará responder: "Imos saír da crise (ou algúns van saír) sen contar algo tan importante como que a crise, dun modo ou outro, produce vítimas? Que pasa cos que quedan?".