En 2015 fomos testemuñas dunha das maiores crises migratorias da historia, facendo balance,  volvemos a demostrar quen somos,  sendo espectadores desta traxedia como dunha obra de marionetas.  Que é o que pasou en 2015? Nada que non pasase antes, unha guerra provoca a fuxida forzosa de millóns de persoas, ata que a situación desbórdase e sae nas noticias, iso é todo. Esta historia repítese demasiadas veces, cantas persoas perderon a vida tentando cruzar en Melilla?, cantas vidas perdidas no Mediterráneo?, cantos millóns de persoas están a fuxir de Afganistán, Paquistán, Irán, Iraq, Somalia, Eritrea, Nixeria, Siria? Non nos enganemos, esta guerra aféctanos a todos, a dos intereses contra as persoas, como prognosticaba o poeta Horacio: "De que ris?, se cambias de nome a historia fala de ti."

Crónica dunha crise anunciada

Aínda que durante xuño e xullo as cifras de entrada incrementáronse substancialmente,  aínda pasaban desapercibidas nos medios de comunicación que ignoraban un fluxo de entrada a Europa a través do Mediterráneo dunhas 292.000 persoas só no que ía de ano.

Ata entón, a política alemá en canto o control migratorio destacaba polo seu carácter conservador, sen ir máis lonxe, en xullo dese mesmo ano a chanceler alemá protagonizou un episodio que se converteu en viral, ao facer chorar a unha nena Palestina solicitante de asilo que ía ser expulsaba de Alemaña xunto coa súa familia.

Este episodio supuxo un punto de inflexión para a política alemá que, ante esta caída abrupta de popularidade, viu na crise migratoria unha oportunidade valiosa para emendar o seu erro e redimir a súa imaxe ante o inmobilismo dos Estados Europeos. Así, o 25 de Agosto a prensa internacional titula “Alemaña facilita a chegada de refuxiados sirios ao seu territorio, mediante a suspensión do protocolo de Dublín”; devandito protocolo establece  que  aquel Estado polo que unha persoa accede á UE, serán  quen debe examinar a solicitude de asilo. Con esta medida, Alemaña abría os brazos aos refuxiados que tentaban chegar desde Grecia.

É neste momento cando, desde o meu punto de vista, comeza a crise diplomática da “pataca quente” en Europa, un xogo de declaracións, acusacións, rexeitamento e intercambio de culpas entre os Estados que querían zafarse da crise que se lles viña encima. Por sorte para os países do Sur, a súa posición no xogo era de puro tránsito, a gran maioría das persoas que entraban en territorio europeo tiñan como obxectivo solicitar asilo e establecerse en países economicamente máis prósperos. Ante esta vantaxe, a estratexia para seguir polos países do Sur estaría moi clara: deixar que os millóns de potenciais refuxiados seguisen o seu camiño levándose con eles a “pataca quente” cara a unha Alemaña receptiva.

Algúns casos de tráfico de refuxiados trasladados en camións frigoríficos empezan a sacudir a opinión pública, pero aínda quedaban por estalar os escándalos que provocarían un xiro radical na actitude política e social europea: a imaxe dun neno afogado nunha praia turca tentando cruzar a Europa, e a patada dunha xornalista húngara a un refuxiado da man dos seus fillos en Röszke, un dos principais pasos de Serbia a Hungría. Aínda que moitas foran e serían as mortes, patadas e outros abusos que sufrirían os refuxiados en Europa, estes episodios espertaron as conciencias de millóns de europeos que permanecían aínda alleos a esta terrible crise.
 

Reaccións dos Estados membro

Xa durante o mes de maio a Comisión Europea presentara un  sistema de reparto  de cotas, que non callou entre os Estados Membro que regatean e resístense a aceptar as cotas que finalmente terán que asumir, iso si, á conta de reducir ao mínimo os dereitos e garantías dos solicitantes de asilo en potencia. Aínda que o sistema de cotas foi considerado como un xesto de solidariedade europea, non debemos  esquecer que estamos ante unha repartición forzosa de simples números, onde non se terán en conta os desexos das familias de chegar a un destino determinado.

No caso alemán, tras meses dun fluxo insustentable, a presión social e a oposición fan cambiar a Alemaña a súa estratexia e frear as súas políticas aperturistas, restablecendo en novembro o protocolo de Dublín, os controis fronteirizos e  as repatriacións.

Dinamarca e Suíza van aínda máis lonxe e establecen un sistema de “compensación” dos cuantiosos gastos derivados da xestión migratoria: confiscar cartos e obxectos de valor aos refuxiados para custear a súa estancia.

No caso de España, ONGs especializadas denunciaron que cando se duplicou o número de demandantes de asilo, o goberno respondeu acurtando os períodos de estancia en centros de acollida, o que supuxo a expulsión de moitas familias para deixar espazo aos 17.680 que se comprometía a acoller. En maio de 2016, son só 18 os refuxiados que recibiu. Doutra banda, as trabas administrativas e un sistema de acollida inadaptado ás necesidades dos refuxiados,  fan de España un espazo inhóspito para os que consigan chegar ou os que chegaron tempo atrás e aínda están a loitar contra un sistema de protección cheo de barreiras durante o proceso. Non serve de exemplo do noso modus operandi o trato xurídico e administrativo que recibiron os migrantes subsaharianos durante anos? De verdade estamos preparados?
 

Cuestións a debate

A perspectiva da migración como unha ameaza é unha fórmula eficaz de lexitimar un Estado que non pode permitirse recoñecer a súa inestabilidade nin tampouco a necesidade de man de obra precaria allea, o que sería interpretado pola cidadanía como un defecto do sistema, o problema xorde cando se cumpre a premisa “queriamos man de obra e chégannos persoas”.

A cuestión migratoria non só é aproveitada para obter man de obra obediente, tamén para alimentar ese discurso de seguridade nacional que converte aos gobernantes en vítimas e salvadores da patria. O mellor exemplo desta perspectiva das políticas europeas ao redor da cuestión de seguridade e contención, é o seu orixinal modelo de acción para a xestión migratoria: O Muro. 

Outro bo exemplo é a Axencia Europea de Fronteiras, o brazo armado de Europa en control fronteirizo. Ante esta traxedia humana que vivimos na última década, a prioridade da UE é reforzar o control fronteirizo a través das operacións de FRONTEX  que non están deseñadas para tarefas de salvamento. A súa eficacia radica no continuo desprazamento das rutas migratorias máis que a unha detención sequera parcial, aínda así, o seu orzamento foi incrementado de 6 millóns en 2005 a 86 millóns en 2011.

Tamén debemos abordar a dimensión xeopolítica dos controis: os acordos que os Estados europeos adoptan cos seus veciños do sur para  lograr un “tapón migratorio”, descentralizando as súas fronteiras. Instrumentalizar aos migrantes non é monopolio exclusivo dos países da Unión, faltaría máis que os seus aliados non sacasen grandes beneficios deste reparto de responsabilidades. Para iso, establécense acordos de cooperación cos veciños europeos que se encargarán de conter o fluxo de indesexables a un alto prezo: axuda ao desenvolvemento, financiamento,  medios materiais para vixiar as súas fronteiras, etc.

Como exemplo máis recente, o cuantioso e controvertido acordo de Turquía que dá por resolta a crise. Aínda que este acordo vulnera efectivamente a lexislación europea sobre os dereitos humanos e de asilo, o certo é que a súa metodoloxía non é nova en absoluto. Por intolerable que sexa, os feitos demostran que o alcance e a importancia dunha morte, unha vida ou unha violación de dereitos, é directamente proporcional á distancia da nosa casa: canto máis lonxe, menos importa.

O obxectivo buscado é dispoñer as fronteiras o máis lonxe posible do territorio físico, para iso créanse ademais destes acordos, toda unha serie de mecanismos de contención a distancia como a imposición de visados, o rexeitamento en fronteira ou a delegación de responsabilidades sobre o control migratorio  a empresas de seguridade, compañías aéreas ou países embude,  deslocalización dos centros de detención... todo iso permite deter e devolver a calquera irregular sen necesidade de que pise o territorio.

Dicir que algunha desas medidas adoptadas pola UE son unha violación perversa do dereito, é quedar curto. Precisamente son os dereitos e a seguridade (dos nacionais) os que sustentan os argumentos principais da política migratoria mundial, e aínda que a Carta dos Dereitos Fundamentais da UE non fai esta distinción entre nacionais e estranxeiros,  non impide aos gobernos tomar a literalidade do título da Carta e aplicala en aras da protección comunitaria fronte á invasión clandestina.

A absoluta impasividade dos gobernos que vían, e ven, cada día como miles de persoas  eran transportadas como gando diante dos seus ollos, combinada cun discurso vitimista e racista que daba unha sensación de invasión descontrolada,  demostra que os esforzos centráronse en como desfacerse mellor e máis rápido desta desagradable molestia.

A hipocrisía dese discurso súmase á estratexia diplomática de enganar e esconder á cidadanía unha realidade de violencia estrutural e física contra milleiros de persoas que, lonxe de considerarse persoas, son catalogadas como migrantes económicos ou no mellor dos casos refuxiados, ignorando por completo o drama da migración ou tratado en clave compasiva polos medios de comunicación e os responsables políticos que tentan mostrarse solidarios.

Os Dereitos Humanos interpretados como “os dereitos dos cidadáns”, os meus dereitos, desde esa perspectiva do eu e o outro, o ninguén,  cumprindo a famosa frase de Galeano: “As traxedias repítense como farsas. Pero entre nós, é peor: as traxedias repítense como traxedias”.