En Europa, en 1916, as cousas non podían ir peor. Na batalla do Somme morreron un millón de persoas, nada coma quen di. É un ano que tamén é hoxe moi recordado porque foi o momento en que Francia e Gran Bretaña se repartiron os restos do imperio Otomano: foi cando se definiron as liñas de Siria e Irak a través do acordo Sykes-Picot. Non sobrevivirán á actual guerra de Siria. O pasado, xa ven, sempre volve. Pero tamén era o momento de Joyce, Proust, Kafka e Musil, de Picasso e Matisse, de Stravinsky e Schönberg, de Diaghilev e os ballets rusos. Nada que ver co escasamente significativo artefacto que hoxe pasa or cultura. Vaia se pasaban cousas en 1916¡.
En España, coma hoxe, houbo eleccións. E gañaron os de sempre, claro. Romanones, Dato, Maura. As eleccións amañadas da Restauración continuaban sumindo ao país nun marasmo, tal vez afín dalgún estraño modo ao que sufrimos nos días que corren. O famoso artigo 29 da Lei electoral, feita para facer deputados da nada deu lugar ao sarcasmo da expresión popular !o carallo 29¡. Dende Cataluña a Lliga de Cambó intentaba estender a idea federal por toda España. Moi intenso foi o seu vínculo cos núcleos das Irmandades da Fala que buscaron nos catalás lexitimidade, apoio e financiamento. Tamén neste respecto hai cousas que cambian menos do que parecen. Os membros da Irmandades, polo seu lado, intentaban estreitar amizades en Portugal. Teixeira de Pascoaes foi tal vez a máis característica. A el, o mentor do saudosismo, debéselle esta proclama “A Galiza é a nossa Alsacia ¡”.
En Galicia, na Coruña, podían verse espectáculos aéreos e asombrarse polo dinamismo social, político e económico. Mostra dese dinamismo é que pouco despois comezaría a construírse o edificio do Banco Pastor, o máis alto de España nos anos vinte –aínda os da Gran Vía Madrileña non se ergueran-. Por alí deambulaba toda a dinastía Casares, de raigame republicano federal, sen a que non se entendería esa urbe. Hoxe están esquecidas as obras históricas de Don Emilio González López, nacido no barrio coruñés da Torre, como “Grandeza e decadencia do Reino de Galicia” ou “El águila desplumada”. Don Emilio, de sensibilidade galeguista, foi deputado da ORGA e despois de IR. Esa é a tradición política coruñesa máis característica, non a que representou o fantoche de Francisco Vázquez, ese impostor.
Casares Quiroga e Portela Valladares, son tal vez os dous homes a poñer de relevo nese momento: sen eles non se entenderían os anos vinte galegos. Se a saga Casares marcou A Coruña, Portela Valladares, hoxe tan esquecido, non tivo un papel menor na Galicia da época. O seu mentor fora Montero Ríos, pero Portela soubo estar á altura do predecesor. Portela foi de todo na política española, incluído Presidente do Goberno na República, e tamén entre outras cousas, amigo de Castelao e editor de El Pueblo Gallego. Ese xornal, impreso en Vigo, de tendencia progresista e galeguista, debería ter marcado o devir da prensa galega e foi o intento máis logrado dun diario de conviccións democráticas ata que o réxime de Franco o incautou no 36. Chegou a imprimir sobre os 30.000 exemplares diarios. Hoxe bótase en falta algo similar.
En todo caso, A Coruña era a grande cidade do país e alí fúndanse as Irmandades da Fala. Non eran unha excentricidade. Aparte de polo exemplo de Cambó e os cataláns, o galeguismo estaba impulsado polo reverdecer das nacións sen estado. Na Pascua de 1916 os irlandeses érguense contra os ingleses pola súa independencia. En Polonia, Pilsudski fragua o que será a República Polaca. O Imperio Austro-Húngaro pasa días aciagos: está a punto de desaparecer como exemplo de convivencia multinacional. Abonda con ler a Cabanillas para decatarse desas influencias.
E que pasaba en Vilalba? Vilalba non estaba fóra do tempo. Tamén alí pasaban cousas. Aqueles que tiñan un apego pola vida social e a cultura estaban imbuídos por un galeguismo que formaba parte das correntes centrais do momento, aínda na súa indeterminación. Porque en Vilalba non era, non podía ser o mesmo, a figura do meu avó, católico de pés a cabeza, conservador aínda que belixerante contra os caciques, tan grande amigo dese toleirón e grande poeta que foi Noriega Varela, daqueles outros como Lois Peña Novo, de posturas máis progresistas. Este último andando o tempo sería Gobernador General de Extremadura no ano 1932.
En todo caso o Antón García Hermida, aquel comerciante, fíxose secretario das Irmandades da Fala en Vilalba no ano 1916, cando se fundaron en Galicia. A iniciativa tivéraa precisamente Lois Peña Novo, unha das personaxes máis importantes de Galicia nos anos vinte e trinta, tan ben estudado por Manolo Roca. Santiago Mato Vizoso, o meu bisavó, era o presidente. Santiago Mato, por certo, foi un dos dirixentes das irmandades máis constante en Galicia. O grupo estaba formado por 22 persoas, das que catro eran propietarios, unha un indiano/banqueiro, Manuel García Olano, seis comerciantes, un farmacéutico, un médico, Plácido Peña, catro avogados e tres estudantes universitarios. Dende logo, toda unha pequena representación dun certo who´s who local, ben nutrida polo demais.
As cousas que pasaban en Vilalba parecíanse ás que pasaban noutros lugares. Se un ve a extraordinaria última película de John Huston Os mortos feita sobre a base dos relatos de Dublineses poderá percibir unha atmosfera que, salvadas todas as distancias, sería similar a dunha familia como a do meu avó e atopar nela como escribiu Joyce “un capítulo da historia moral do meu país”. A globalización non comezou onte.
Vilalba era un mundo. O significado da vila no contexto galego era maior do que poida ser hoxe, afectada polo declive do mundo rural. E estou seguro de que aqueles homes das Irmandades non se sentían á marxe do momento aínda que estiveran moi influídos polo carácter dun país que aínda non se vira sometido en tal medida á influencia, perturbadora e liberadora a un tempo, dos media de masas. O lector, por certo, faría ben en acudir rapidamente a unha librería a comprar “De camiños, viaxeiros e camiñantes”, de Santiago Lamas e Alfonso Mato ( Ed. Galaxia ) ademais de constituír un ensaio de primeira orde sobre a experiencia da viaxe dános un fresco fantástico da sensibilidade, a visión e as influencias intelectuais de Risco, Otero Pedrayo e Ben-Cho-Shey a través da viaxe que fixeron de Ourense a San Andrés de Teixido, con parada en Vilalba.
E ese mundo estaba marcado polo horizonte da Terra Chá, polo horizonte e a planicie. Por esa sucesión de aldeas e pobos que, como os bidueiros, bordeaban os ríos, esparexidos pola Chaira con esa sabedoría que só dá o trato coa terra durante séculos. Non sempre os habitantes da chaira son conscientes de ata que punto o seu estar no mundo ven marcado por esa percepción da luz e da distancia. Cando un vai cara á costa métese entre montes, máis dondos ou máis agrestes, máis suaves ou orgullosamente erguidos, pero mentres está na chaira ten ante si o Aberto. E pegando brincos ao seu redor, coma un pícaro que xoga, o vento do Xistral que facía da atmosfera algo puro e cristalino.
Era un mundo, como corresponde ao que era unha vila moi marcada polo comercio, punteado polos días de Feira e polos Feiróns. Aqueles homes das Irmandades eran membros das clases medias que se sentían, ou querían sentirse, afíns a aqueles paisanos que os domingos e martes facían que as rúas e prazas tiveran unha animación extraordinaria. Viñan as xentes de Boizán, de Codesido e Corvelle, de Distriz e Samarugo, de Oleiros e Vilapedre, de Lanzós e San Xurxo de Rioaveso.. viñan de todas partes e era un espectáculo. Viñan de lugares con nomes cheos de maxia, eufónicos, que parecían gardar un segredo. Dese segredo eles non querían apartarse. Venme á mente o vello campo da Feira cos seus cobertizos, onde se resgardaban os cabalos. Os seus donos amarrábanos alí dunha corda ás argolas. Os paisanos eran a nosa versión do Oeste -ao fin e ao cabo nós somos a Terra do Oeste Europeo- e algúns entre eles gozaban dunha sorte de elegancia connatural. Era un mundo pobre, pero non vulgar.
En lugares con nomes tan seráficos como os das parroquias de Vilalba merecían vivir seres extraordinarios, druídas, elfos e hobbits, os habitantes da Terra do Medio combatendo contra as hordas de Sauron, Samuran e Morgoth: contra os Orcos, astutos pero pouco intelixentes, que fabulou Tolkien. Non é raro que Álvaro Cunqueiro situara en moitas desas parroquias os seus feirantes e as súas Xentes de Aquí e de Acolá, non menos marabillosas que as do escritor inglés. E volvamos ás afinidades: o mundo de Tolkien e, dentro da modestia, o do meu avó, coma o doutros galeguistas do momento, era similar: o dun católico conservador, pouco amigo da innovación e a modernidade. Para eles, o mundo estaba ben como o fixera Deus e non necesitaba de determinadas novidades.
A meu avó non lle gustaban aqueles encrenques que se avergoñan de ser galegos pero abonda con ler o seu libro Charetas para comprobar como o seu corazón lucía feliz ante as flores, os encantamentos, o son da gaita, as romarías, a noite de san xoán e os aturuxos dos mozos, e como se pon gravemente censor da moral lixeira, das veletas, sobre todo se son mulleres, e dos hipócritas. Pero do seu sentimento de gloria ante o mundo non cabe dúbida. Coma bo católico non dubidaba de que a creación está encantada. Vexan, para finalizar, senón este poema:
RESURRECCIÓN
As campás tocan a groria
-toque de resurrección-,
Brila o sol no azul do ceio
E alegre todo se pón
A groria tocan as campás
I é de prata o seu soar;
Doce escoitase dos anxos
Nas alturas o cantar.
Todo sorrí feiticeiro;
Todo ó noso derredor
Con espresión de alegría
Fala de vida e de amor-
Nas roseiras as rosiñas
Acesas coma o coral
Locen con brilo de festa
Ó rocío matinal.
A lus do sol, trunfadora,
E das campas meigo o son,
coas rosiñas nas roseiras
cantan a resurrección.
Texto incluído no Catálogo das Festas de San Ramón de Vilalba deste ano.
