Non había feminismo organizado en Galiza na última etapa do franquismo. Pero si había feministas. Mulleres que participaron das organizacións políticas da clandestinidade e das loitas dos movementos sociais. Aínda que os seus nomes non sexan os máis coñecidos. A escritora María Xosé Queizán reivindícaas. E lembra aqueles anos 60 e 70 da loita obreira viguesa. Das que si se metían en política. E o feminismo era un xeito de facelo. Nun momento no que, moitas veces, nin a esquerda o aceptaba.

Se pensamos en nomes de persoas referentes das organizacións políticas e sindicais dos anos 60 e 70, saen moitos máis homes que mulleres. Será porque elas estaban na base máis que nas cúpulas?

Había bastantes mulleres, tanto nos sindicatos como nas organizacións políticas. No PC había máis que no nacionalismo, polo que eu lembro. Ademais, había sectores cunha man de obra moi feminizada, como as fábricas de conservas, o grupo Álvarez en Vigo,... nos que estaban moi sindicadas e eran moi activas. Pero evidentemente, en xeral, as mulleres non estaban nas cúpulas. Como ían estalo, se aínda non estamos agora.

Nos anos 60, antes dos inicios do feminismo organizado, como era acollido nesas organizacións clandestinas o debate feminista? Porque xa existía, e dende había tempo.

É que aquí ninguén falaba diso. Tamén é verdade que eu non era sindicalista. Eu volvín para Vigo no ano 64, e estiven ao principio na UPG. Entón, practicamente a única feminista era eu. Nin había debate, nin organizacións feministas, nin nada. Eu metía o tema no que falaba e publicaba, pero nada máis. Había algunhas outras mulleres, como no PC, no Movemento Democrático de Mulleres. Lembro unha que foi moi amiga miña, Margot Chamorro. Con ela e con outras tiña certa relación de amistade e de coincidir en cousas. Unha vez estabamos xantando xuntas, o seu home pediu unha comida que non lle gustou, e cambioulla e ela. Eu chameille a atención a el. E ela quedou admirada. E eran comunistas, xente de esquerdas. Era a situación naquel momento. Moi atrasada niso.

"Eu volvín para Vigo no ano 64, e estiven ao principio na UPG. Entón, practicamente a única feminista era eu"

Por que ese atraso? Ti viviras xa en París, e así non era. Pola regresión que supuxera o propio franquismo ou por algo máis?

Era outro mundo. Aquí, o ambiente non tiña que ver co de París. De todas maneiras, eu penso que en todas as épocas históricas hai de todo. Eu coñezo xente de agora que vive na Idade Media. Depende da actitude, da consciencia, dos coñecementos, de como es. Eu tampouco me vexo a min mesma como a maioría das mulleres, por unha cuestión de mentalidade. Quero dicir, que en todas as épocas hai mulleres adiantadas e atrasadas. Por iso é difícil dicir que o ambiente era dunha maneira ou doutra, porque había de todo.

Noutra entrevista en Praza, Nanina Santos contaba que, ao principio, na esquerda as feministas foron recibidas como burguesas e españolistas por “dividir” o pobo traballador… É o que ti lembras?

Si, claro. Na propia AGM [Asociación Galega da Muller] había unha diferencia grande entre mulleres integradas nos partidos e mulleres independentes. As integradas nos partidos tiñan unha presión moi grande dos homes. Os partidos de esquerdas, daquela, falaban do “inimigo principal”, que era a ditadura, o capitalismo… E daban por suposto que, coa liberación proletaria, ía vir soa a liberación da muller, como caída do ceo. Ese discurso era moi propio de xente socialista e comunista. Está en Lenin, por exemplo, que consideraba que as mulleres eran imprescindibles para a revolución, pero para integrarse na loita dos homes contra o capitalismo. Nada de falar de sexualidade, de matrimonio, de fillos, que iso era contrarrevolucionario.

"Os partidos de esquerdas, daquela, falaban do “inimigo principal”, que era a ditadura, o capitalismo…"

Na novela ‘Amor de tango’ falas dun tipo de represión franquista que sufriron as mulleres e que non adoita ser chamada así: o confinamento na casa, nos roles tradicionais. A volta atrás respecto ao andado na II República.

Se non se fala diso neses termos é, se cadra, porque un retroceso enorme. Agora hai moitas mulleres metidas no naturalismo, nuns roles que van aínda máis atrás do que facían a miña nai e a miña avoa. Na II República as mulleres saían, traballaban… Sobre todo en cidades industriais coma Vigo. Pero xa na Revolución Industrial traballaban, e aínda que fosen explotadas tiñan un salario que lles daba autonomía. Quero dicir, que é algo que viña xa de moi atrás.

A primeiros do século XX en Vigo, e nos anos 20, a maior parte da xente que traballaba nas fábricas eran mulleres. E non só nas conserveiras. E ter un salario, un horario, ter relación con outras mulleres, ter que cumprir cunha dinámica de traballo para non romper a cadea… eu creo que che organiza a mente dun xeito diferente e se non saes da casa. Muda a mentalidade. Pois co franquismo non interesaba que continuase iso. Obrigar as mulleres a volver á casa para parir tamén é un xeito de represión. De volver atrás os avances. Mais non foi só iso. Tamén xurdiu despois unha clase media de señoritas que antes non existía. E non ten a mesma mentalidade unha muller que ten independencia económica que quen non a ten. O traballo paréceme unha das cousas máis importantes para o ser humano.

"Obrigar as mulleres a volver á casa para parir tamén é un xeito de represión. De volver atrás os avances"

En ‘Cólera’ falas, de xeito específico, de resistencia ao franquismo. De folgas obreiras, detencións, mortes, cárcere, exilio… Ver agora as cifras daquelas folgas e manifestacións impresiona. Como ver as da II República. Que mudou, aínda que Vigo siga a ser unha cidade que si se mobiliza bastante?

Non é para nada como era daquela. Agora temos as procesións do Crito da Vitoria… E vamos a algunha manifestación e dicimos o slogan, pero non é o mesmo. Quero dicir, no franquismo participar en manifestacións tiña outra implicación. Agora pode cargar a policía ou poden levarte un día para a comisaría. Pero daquela que te collesen era moi perigoso. Significaba tres días de interrogatorios, e dependendo das circunstancias as preguntas podían ir a máis. Por menos de nada ías ao TOP [Tribunal de Orden Público] e podías acabar na cadea. No franquismo, protestar era expoñerse moito. Agora a xente ten medo. Hai pouco, na presentación do OUFF, en Ourense, a presentadora fixo mención aos atentados de París. Eu comecei a cantar a Marsellesa e quedei soa. Ninguén me seguiu.

"No franquismo, protestar era expoñerse moito. Agora a xente ten medo"

Pero cres que é unha cuestión de medo? Agora temos a Lei Mordaza…

Poden ser varios motivos. Pero eu creo que hai unha regresión ideolóxica. En parte por ausencia de lectura, de conversa. Os sindicalistas non len como liamos nós. Hai unha falta de compromiso enorme co colectivo. A democracia, en lugar de traer xente máis comprometida, trouxo xente máis adaptada, durmida, máis preocupada polos seus asuntos persoais que polo colectivo.

En ‘Sentinela, alerta’ falabas do cárcere da ditadura. Nun tempo, os anos 60 e 70, no que si había represión. E moita. Mencionabas antes o TOP…

Era tremendo. Non esaxero co que digo no libro. En fun á Lama, e vexo imaxes de xente que está na cadea… e non ten que ver co que era no franquismo. A cadea era moi, moi dura. Fría, macabra, húmida... Estar recluído sempre é terrible, pero comparada co franquismo, a cadea agora é pouca cousa. Metíante naqueles cuartos de castigo, dos que saías cega despois de varios días. A tortura era habitual. Eran auténticas checas, nas que se matou e fusilou moito despois da guerra. Ocaña era como un campo de concentración…

Ou San Simón, que a tiñas máis perto. Sinalabas antes que poucas máis mulleres feministas coñecías ao principio que as comunistas. Iso foi evolucionando co tempo, non si?

Si. Despois había por exemplo avogadas laboralistas. Máis que nada dependía da cultura que tiveras. Aínda que tamén había mulleres incultas cunha conciencia feminista grande. Pero si que é certo que era máis fácil atopar feministas entre a xente comunista e revolucionaria. Lembro agora por exemplo o caso de Enriqueta Otero, mestra e guerrilleira. Ela saíu da cadea, leu Recuperemos as mans, e foi unha revelación para ela.

"Si que é certo que era máis fácil atopar feministas entre a xente comunista e revolucionaria"

No 1975 comeza o feminismo organizado, dicías. Antes ou despois de morrer Franco? A AGM nace despois, no 1976.

Antes xa nos mobilizaramos e xa estabamos afeitas á loita na clandestinidade. Xa nos xuntabamos e organizabamos cousas. Polo que si estabamos en política anteriormente.

Estiveches nalgunha outra organización política despois de na UPG?

Non, non. Pasei directamente ao feminismo.

Daquela foi algo que se discutiu moito: estar coas organizacións políticas ou non. Tiñas claro que só podía ser no feminismo, senón non habería avances?

É que cando estás ao lado de homes aos que non lles preocupa a liberación doutro ser humano… decátaste de que loitar ao seu lado non ten sentido.

"Cando estás ao lado de homes aos que non lles preocupa a liberación doutro ser humano… decátaste de que loitar ao seu lado non ten sentido"

E no 77 publicas A muller en Galicia, que molestou moito, ao comparar a opresión das mulleres coa da lingua e coa do país.

É que eu escribín os primeiros ensaios feministas que se publicaron neste país. Pero tampouco creas que se armou moita polémica. O mesmo pasou con Recuperemos as mans. O que rodeaba os meus libros era o silencio. Non sei de onde saquei as forzas para seguir escribindo. Fun non ignorada, senón silenciada.

E despois de AGM? Veu Feministas Independentes Galegas (FIGA), a Festa da Palabra Silenciada… E aí xa rematara o franquismo.

En AGM botáronnos ás independentes. Despois veu FIGA, si, pero houbo tamén unha escisión na FIGA. Nós non queriamos só xuntarnos para ler e comentar libros. Queriamos acción social. Por iso creamos a Festa da Palabra Silenciada. En FIGA había mulleres que non querían, por exemplo, que nos legalizásemos. Pero nós queriamos saír á luz…