A posibilidade de acadar o status de oficialidade pró asturiano, xunto co galego-asturiano, está a dar unha visibilidade á lingua irmá como nunca denantes e espertou, máis unha vez, as zunas do supremacismo españolista con argumentos que calquera galeguista recoñece axiña

A posibilidade de acadar o status de oficialidade pró asturiano, xunto co galego-asturiano, está a dar unha visibilidade á lingua irmá como nunca denantes e espertou, máis unha vez, as zunas do supremacismo españolista con argumentos que calquera galeguista recoñece axiña: o asturiano non é unha lingua senón un dialecto –coa inapreciábel colaboración da RAE que así o denomina–, non hai un único asturiano senón moitos e diversos –a variación lingüística territorial nunha comunidade de 10.603 km cadrados supón un atranco, mais a do español falado oficialmente en 21 estados diferentes constitúe unha riqueza–, o estándar asturiano é unha lingua “de laboratorio” –existe algún estándar que non constitúa unha “variedade” máis ou menos allea prá maioría dos seus falantes?–, o verdadeiro “bable” é outra cousa –xa, unha lingua interferida polo castelán é o auténtico, e canto máis interferida máis auténtica–, o asturiano literario non o fala ninguén –mentres que o castelán literario é o noso pan de cada día–, a lingua maioritaria de Asturias é o castelán –motivo que non empece a oficialidade do éuscaro no País Basco ou en Navarra, nin do valenciano na Comunidade Valenciana, por exemplo–, o asturiano é unha lingua pobre –tras ser secularmente relegada dun uso culto e científico, mais nada impide que se dote do léxico necesario que precise coma calquera outra lingua–, a oficialidade será unha imposición –certamente, mais só prá administración que deberá respectar os dereitos dos asturfalantes–, pra que alfabetizar nunha lingua esencialmente coloquial? –pois pra que deixe de selo–, o asturiano nas escolas é adoutrinamento –mentres que o castelán e o inglés son liberación?–, o asturiano normativo creouse pra favorecer o “chiringuito” duns espelidos –as numerosas intitucións pró estudo e difusión do español non–, o asturiano desaparece por evolución natural –coma a extinción das especies naturais, onde a intervención do home nada ten que ver–, canto menos linguas haxa mellor prá comunicación e mailo entendemento –como demostran as innúmeras revolucións e guerras civís habidas e por haber– e así unha morea de argumentacións coñecidas e doadamente rebatíbeis pro con forte calado entre os partidarios da uniformidade cultural estatal que ven con temor como outra autonomía se pode unir ao club das “non monolingües”.

Se cadra, esta situación axude aos galegos a se desfacer da errónea idea de que limitamos coa cultura irmá portuguesa no sur e a estatal e dominante castelá no leste, e a cultura inglesa ao oeste e mailo norte, océano polo medio. Mais co proxecto de reformar o estatuto de autonomía de Asturias onde o asturiano, e mailo galego-asturiano, pasarían a ser recoñecidos como linguas cooficiais, decatámonos de que en realidade a cultura que limita ao leste coa nosa é a asturleonesa, ao menos orixinalmente, aínda que polo agora só goza dun recoñecemento de protección máis nominal ca efectivo, con máis apoio na Terra de Miranda do Douro (extremo nordés de Tras-os-Montes), onde o mirandés ten un status oficial como lingua protexida que permite a súa aprendizaxe opcional na educación primaria e un certo uso oficial, e no Principado de Asturias, onde sen ningún status de oficialidade ata agora, tamén se permite a aprendizaxe opcional do asturiano no ensino primario e tamén ten algún emprego oficial, ca na comunidade de Castela e León.

Porén, mentres que en Portugal se creou en 2003 o Anstituto de la Lhéngua Mirandesa e en Asturias a Academia de la Llingua Asturiana en 2001, ámbalas institucións co obxectivo de estudar, normativizar e promover o mirandés e mailo asturiano respectivamente, Castela e León creou en 2002 o Instituto Castellano y Leonés de la Lengua pra “difundir e promover o uso e coñecemento do idioma español”-mais isto non é un “chiringuito”–, onde se constata que nin o leonés nin o galego teñen espazo na cultura oficial desta comunidade aínda que o seu estatuto de autonomía proclame no seu artigo 5, punto 2: “O leonés será obxecto de protección específica por parte das institucións polo seu particular valor dentro do patrimonio lingüístico da Comunidade. A súa protección, uso e promoción serán obxecto de regulación”; e punto 3: “Gozará de respecto e protección a lingua galega nos lugares en que habitualmente se utilice”. E son asociacións particulares as únicas que cumpren co compromiso do Estatuto, como Fala Ceibe pró galego no Berzo e pró leonés Faceira, Facendera pola Llengua e La Caleya en León ou Furmientu en Zamora entre outras.

Con todo, non debemos obviar as definicións que as institucións académicas transmiten deste diasistema lingüístico, así o dicionario da RAE define o “asturleonés” como “dialecto romance que se hablaba (sic) en Asturias y en el antiguo Reino de León”, e o “asturiano” como “variedad actual del asturleonés que se habla en Asturias” e mailo “leonés” como “variedad del asturleonés propia de León” e como sinónimo de asturleonés. Seguindo o ditame da RAE o dicionario da RAG –incapaces de matinar en por si– define o “leonés” como “dialecto romance falado en Asturias e nalgunhas zonas de León, Santander (sic), Zamora e Salamanca e na Terra de Miranda portuguesa”.

Pola contra o Gran Dicionario Xerais da Lingua atrévese a dar unha no ferro e outra na ingre definindo “asturleonés” como “lingua románica falada en Asturias e León” e “asturiano” como “lingua propia de Asturias e do norte de León” pro “bable” é o “nome co que se designa o conxunto de modalidades lingüísticas faladas en Asturias e que son o resultado da evolución do latín hispánico no territorio asturleonés” e tamén “variantes lingüísticas do asturleonés central”, e “leonés” é “dialecto románico conservado en gran parte de Asturias e en comarcas de Cantabria e León” e tamén sinónimo de “asturleonés” e “bable”, e “mirandés”: “Dialecto do grupo astur-leonés (sic) que se fala na comarca de Miranda do Douro”. Quer dicir, nin arre nin xo.

Ende ben, algúns sáense do rego, e o dicionário Priberam define “ásture-leonês” ou “asturo-leonês” como o “grupo de línguas românicas faladas em algumas zonas do Norte e Noroeste da Península Ibérica, de que fazem parte o asturiano e o mirandês”, e individualmente: “asturiano – Língua românica pertencente ao grupo asturo-leonês, falada na região das Astúrias”, “leonês – Língua românica falada na região de Leão” e “mirandês – Língua falada em Miranda do Douro, pertencente ao grupo asturo-leonês”; o dicionário Estraviz describe o “asturo-leonês” como “grupo de línguas romances ibéricas que inclui ao menos o asturiano, o leonês e o mirandês”, e estes son definidos como: “asturiano – Língua romance falada em parte de Asturias, também conhecida por bable”, “leonês – Língua romance do grupo asturo-leonês falada na região histórica de Leão (Espanha) e áreas vizinhas, próxima do asturiano e do mirandês”, e “mirandês – Língua romance do grupo asturo-leonês…”; e o portugués dicionário Infopédia define “asture-leonês” como “dialeto romance das Astúrias e de Leão”, pro asemade “leonês” como “variedade do asturo-leonês propia da região de Leão”, “asturiano” como “idioma das Astúrias” e “mirandês” como “idioma que apresenta traços em comum com o ásture-leonês, …”.

En resumo, se a escravitude baseaba a súa moralidade en que os escravos non eran enteiramente humanos ou persoas iguais aos seus amos, na Lingüística hai estudosos que usan o mesmo argumento aplicado ás linguas pra xustificaren, por nidios motivos ideolóxicos, diferente tratamento e respecto entre linguas, como é o caso do asturleonés por parte da anquilosada lingüística española.

Nun plano estritamente lingüístico o asturleonés preséntase dividido en tres bloques dialectais principais que, o mesmo que ocorre no galego, presentan áreas divididas de norte a sur, atravesando o cordal cantábrico: occidental, central e oriental.

Mais no plano estandarizador hai tres estándares xeográficos que non se corresponden coa división dialectal: asturiano, leonés e mirandés; pois o primeiro baséase no bloque central asturiano, mentres que os outros dous no bloque occidental en Portugal e no poñente de León respectivamente, polo que o bloque dialectal oriental non conta con ningún estándar lingüístico, dado que o chamado “cántabro”, falado no oeste de Cantabria e extremo oriental de Asturias, non conta de momento cun estándar, variante de transición entre o asturleonés e o castelán e cuxa adscrición está en discusión.

E estes tres estándares gramaticais e ortográficos dan lugar a diferenzas notorias entre eles, especialmente entre o mirandés e o asturiano e mailo leonés, posto que o primeiro acusa a influencia do portugués e adopta a súa ortografía, mentres que os outros dous acusan á súa vez a influencia do castelán e adaptan a ortografía española.

Así na ortografía comprobamos diferentes representacións fonémicas prás mesmas palabras (asturiano > as., leonés > le. e mirandés > mi.). Ex.: balhe (mi.)/valle (as., le.), ber (mi.)/ver (as., le.), berano (mi.)/branu (le.)/branu-veranu-verañu (as.), bida (mi.)/vida (as., le.), bielho (mi.)/vieyu-viellu-viechu (le.)/vieyu (as.), bino (mi.)/vinu (as., le.), bolar (mi.)/volar (as., le.), castielho (mi.)/castiellu (as., le.), llibro (mi.)/llibru (as., le.), niebe (mi.)/nieve-ñeve (as., le.), scanho (mi.)/escañu-escanu-escandu (le.)/escañu (as.), scudo (mi.)/escudu (as., le.), spacio (mi.)/espaciu (as., le.) etc.

Ou como a influencia de portugués e castelán tamén deron lugar a sutís diferenzas fonémicas: bila (mi.)/villa (as., le.), gelar (mi.)( xelar (as., le.), maçana (mi.)/mazana-manzana (le.)/mazana (as.), sperança (mi.)/esperanza (as., le.) etc.

E morfolóxicas: berdade (mi.)/verdá (as., le.), binte (mi.)/veinti (le.)/venti (as.), caixa (mi.)/caxa (as., le.), cançon (mi.)/canción (as., le.), feio (mi.)/feu-feyu (le.)/feu (as.), oubir (mi.)/oyer (as., le.), palaço (mi.)/palaciu (as., le.), salude (mi.)/salú (as., le.), trinta (mi.)/treinta (le.)/trenta (as.) etc.

Mais tamén hai solucións diferentes na ditongación entre mirandés por un lado e leonés e asturiano por outro, principalmente: eimbierno (mi.)/iviernu-inviernu (le.)/iviernu (as.), fuorça (mi.)/fuercia-fuerza (as., le.), fuorte (mi.)/fuerte (as., le.), huorto (mi.)/güertu (as., le.), lhougo (mi.)/lluegu-llueu (le.)/llueu (as.), muola (mi.)/muela (as., le.), nuobe (mi.)/nueve-ñueve (as., le.), uobo (mi.)/güevu (as., le.), puorta (mi.)/puerta (as., le.), ruoda (mi.)/rueda (as., le.), scuola (mi.)/escuela (as., le.), suogro (mi.)/suegru (as., le.), uito (mi.)/ocho-güeito (le.)/ocho (as.), uosso (mi.)/güesu (as., le.) etc.

Ou con ditongación mirandesa e ausencia en leonés ou en asturiano: abeilha (mi.)/abeya-abeilla-abella-abecha (le.)/abeya (as.), burmeilho (mi.)/vermeyu-vermellu-vermechu (le.)/bermeyu (as.), cuneilho (mi.)/coneyu-conellu (le.)/coneyu (as.), eigual (mi.)/igual (as., le.), lliebre (mi.)/lliebre (le.)/llebre (as.), mulhier (mi.)/muyer-muller-mucher (le.)/muyer (as.), oubeilha (mi.)/oveya-ovecha-ovella-ugüeya (le.)/oveya (as.), oureilha (mi.)/oreya-orella-orecha (le.)/oreya (as.), peixe (mi.)/pexe (as., le.), speilho (mi.)/espeyu (as., le.) etc.

Despois do visto, seica leitor decatácheste dalgunhas semellanzas do asturleonés co galego, tanto na área fonética coma léxica e morfosintáctica, velaquí un resumo das máis rechamantes:

A letra X ten o mesmo son fricativo prepalatal xordo, fóra dos cultismos, en leonés e asturiano: fréxol-freixón (le.)/fréxole (as.), llixeiru (le.)/llixeru (as.), xantar (le.)/xintar (as.), xelu e xelar, xenru, xente, xuez e xuiciu etc. Mentres que o mirandés emprega J ou G+e/i con son fricativo prepalatal sonoro: freijon, ligeiro, jentar, gielo e gelar, gienro, giente, juiç e juízio etc. Porén, tamén hai moitas palabras onde coincidentes no uso do X: bexiga (mi.)/ vexiga (as., le.), buxo (mi.)/buxu (as., le.), coixo-coxo (mi.)/coxu (as., le.), páixaro (mi.)/páxaru (as., le.), xabon (mi.)/xabón (as., le.), xastre (as., le., mi.) etc.

Rotacismo patrimonial nos grupos consonánticos latinos con –L–, agás nas palabras cultas, en mirandés e leonés: branco (mi.)/brancu-blancu (le.), brando (mi.)/brandu-blandu (le.), frol (mi.)/fror-flor-frol (le.), eigreija (mi)./igresia (le.), nubre (mi.)/nubre-ñubre (le.) –nótese que “nubre” tamén é palabra galega–, oubrigar (mi.)/obrigar-obligar (le.), praza (le.)/praça (mi.) etc. Mais non en asturiano: blancu, blandu, flor, ilesia-iglesia, nube-ñube, obligar, plaza etc.

Palatización de grupos consonánticos latinos en mirandés e leonés en CH–: chama, chabe (mi.)/chave (le.), cheirar, cheno (mi.)/chenu-llenu (le.), chúiba-chuba e chuber (mi.)/chuvia e chover (le.) etc. Fronte ao asturiano que os palatiza en LL–: llama, llave, llenu, lluvia e llover etc.

Mantemento do grupo consonántico latino –MB–: llamber, llombu (as., le.)/lhombo (mir.), palomba etc. 

Ditongación decrecente en leonés e mirandés: caldeira, cousa, dereitu (le.)/dreito (mi.), escuitar, feixe, feleitu, ferreiru, lluita (le.)/lhuita (mi.), muitu-mueitu (le.)/muito (mi.), outonho (mi.)/outoñu-outuenu (le.), outru/outro, poucu/pouco, queisu (le.)/queiso (mi.), seilho (mi.)/sellu-seillu (le.), streilha (mi.)/ estreilla-estrella (le.)/estrella (as.), teixu, veiga, xineiru (le.)/janeiro (mi.) etc. Mentres que o asturiano non: caldera, cosa, drechu-derechu, llucha, munchu, otoñu, otru, quesu, sellu, estrella, texu, vega, xineru etc.

Mesmo xénero en moitas palabras de xénero neutro latino: la calor, el cume (mi: l cúmio), el llabor, el lleite, el llume, el miel, la pantasma, la puente, el sal, el sangre, l’ubre etc.

Cardinais con xénero tamén no segundo número: mirandés: dous e dues; leonés: dous e dúas-duyas. Mais non en asturiano: dos.

Coincidencia de formas átonas e tónicas nos posesivos en mirandés e leonés, que nas primeiras sempre levan artigo. Mirandés: miu/mie, tou/tue, sou/sue, nuosso/nuossa, buosso/buossa, sou/sue; e leonés: mieu-miou/mia (t. mía), tou/tua (t. túa), sou/sua (t. súa), nueso/nuesa, vueso/vuesa, sou/sua (t. súa). Mais non no asturiano: (a) mio, to, so, nuesu-nuestru/nuesa-nuestra, vuesu-vuestru/vuesa-vuestra, so; e (t) míu/mía/mío (neutro), tuyu/tuya/tuyo, suyu/suya/suyo, nuesu-nuestru/nuesa-nuestra, vuesu-vuestru/vuesa-vuestra, suyu/suya/suyo. Así mesmo o asturiano coñece as formas perifrásticas: de mio, de to, de so, de nueso/nuestro, de vueso/vuestro, de so; pro sen un valor específico coma en galego.

Contraccións de artigos e preposicións. Asturiano: al, con + art. det.> col cola…, del, en + art. det.> nel na…, pal, per + art. det.> pel pela…, por + art. det.> pol pola…, sol + el> sol / en + art. indet.: nun nuna… Leonés: al, con + art. det.> col-cono cola-cona…, del, en + art. det.> nel-no na…, pal, por + art. det.> pol pola… / en + art. indet.: nun nuna… Mirandés: a + l> al als, cun + art. det.> cul cula culs culas, en-an + art. det.> ne l na ne ls nas –nótese que no masculino hai separación–, pa + art. det.> pa l pa ls, por + art.> pul pula puls pulas / cun + art. indet.> c’un cũa cuns cũas, de + art. indet.> dun dũa duns dũas, en-an + art. indet.> nun nũa nuns nũas; mais tamén se admiten as formas non contractas: cun l cun ũa…, de l de la…, en/an la en/an las, cun un cun ũa…, de un de ũa… 

E en asturiano e leonés tamén hai contraccións do artigo determinado co indefinido “tou/toa” (as.): tol tola… ou “todos/todas” (le.): tódolos tódalas; do artigo indeterminado e o indefinido “cada” (as.): caún caúna… ; dos pronomes persoais e a preposición “en” (as.): nél-nelli nella… e (le.): nél nella… ; dos demostrativos e a prep. “en” (as.): nesti nesta… nesi nesa… naquel-naquelli… e (le.): nesti nesta… nesi nesa… naquel naquella… ; e mesmo de dúas preposicións (as.): a + en> an, pa + ente> pante e per + ente> pente.

Colocación predeterminada enclítica dos pronomes átonos como ocorre na nosa lingua, coas excepcións basicamente coincidentes. Ex. (as.): Tráxo-yos los llibros / nun yos traxo los llibros; díxo-ylo la moza / la moza que-y lo dixo.

Ausencia de tempos compostos na conxugación verbal, agás en falas do sur do Berzo e Zamora que usan o auxiliar “haber” e no mirandés que o fai co auxiliar “tener” ou “haber”. Ex.: Eilhes tenendo oubido las palabras de l rei, partírun; i lhougo la streilha, que tenien bido n’ouriente, les apareciu, indo adelantre deilhes [Eibangeilho de San Mateus, cap. II, 2-12).

Porén, tamén ten trazos de seu que non comparte nin co galego nin co castelán, como o LL– inicial ou LH– en mirandés: llagu/lhago, llana/lhana, lleite (le.)/lheite (mi.)/lleche (ast.), llibru/libro, llobu/lhobo, lluenxe-llonxe (leo.)/lloñe-llonxe (ast.)/mais: loinje-lonje (mir.), llume/lhume, lluna/lhuna, lluz/lhuç etc.

Un maior casos de ditongación có castelán, aínda que con diferentes solucións: amarielho (mi.)/mariellu-amariellu (le.)/mariellu (as.), castielho (mi.)/castiellu (as., le.), eilha (mi.)/eilla (le.)/ella (as.), you (mi.)/you-yeu (le.)/yo (ast.), hoije (mi.)/güei (as., le.), uolho (mi.)/güeyu-güechu (le.)/güeyu (as.), fuolha (mi.)/fueya-fuecha (le.)/fueya (as.), nuite (mi.)/ñueite-nueite (le.)/nueche (as.) etc.

Pouco a pouco a vella lingua romance vai desaparecendo, o número de falantes devece decenio tras decenio, pois as vicisitudes que secularmente actuaron na súa contra non deixaron de exercer, malia as louvábeis tentativas pola súa recuperación. As estatísticas proclaman apenas 1.500 falantes de mirandés e outros 25.000 de leonés, sendo só os 100.000 falantes de asturiano os que mellor resisten a imposición dunhas culturas únicas estatais que nos empobrecen e homoxenizan.

En fin, que o asturleonés existe, malia a insistencia da lingüística estatal por omitilo ou desprezalo, e é o nexo que enlaza lingüísticamente o galego-portugués co castelán, compartindo moitos trazos coa nosa lingua e moitos outros coa lingua castelá pro tendo tamén moitos de seu que o singularizan no conxunto das linguas romances, onde ocupa, e debería ocupar, o seu propio lugar sen tutela centralista ningunha.