A Magó.
Non logrei entender nunca porqué o ser humano chega a construir máximas tan absurdas coma un estado, un pobo
Non logrei entender nunca porqué o ser humano chega a construir máximas tan absurdas coma un estado, un pobo. Agora que está a cousa que arde co eterno retorno da leria Palestino-Israelí e coa nosa propia dereita incendiaria nas rúas vociferando máximas que proxectan as pantasmas dun franquismo que nunca en vida cheguei a experimentar -nacín no 79-, quizais sexa xa o momento de atemperar os ánimos e formular unha pregunta ao deserto: ¿Por qué motivo non caemos na conta de que o estado-nación é unha relixión laica institucionalizada tan excluínte coma o monoteísmo teolóxico institucionalizado?.
A fórmula un estado, un pobo -asumida tamén polo sionismo europeo antes da construcción (limpeza étnica incorporada) do estado de Israel- ten como consecuencia práctica que as institucións de representación política, con tódalas imperfeccións que teñen, só poden estar ao servizo “exclusivo” dun colectivo determinado de persoas. Se no territorio que pisa cada día ese colectivo existen outros, iso non importa: cada ovelliña coa súa parelliña do mesmo xeito que a cada rabaño debe corresponderlle un estado se e só se cada un dos seus individuos asinte a diferenciarse dos demais pola forma das orellas.
¿Consecuencias?: No mellor dos escenarios -Isto é, nun escenario de ausencia de relacións coloniais previas e de certa estabilidade e dignidade económico-laboral-, estes colectivos aprenden a respetarse sen recoñecerse. Mais o respeto presupón distancia e interese declarativo, superficial, pola condición do outro. O recoñecemento vai máis alá, presupón cercanía, contacto e interese profundo por entender e integrar a voz do outro na túa propia. Simone Weil denominaría descreación a este recoñecemento, xa que implica a renuncia ás fantasías superficiais coas que construímos o noso eu para construirnos coma suxeitos éticos en relación co outro, algo que sempre require un ímprobo esforzo moral e intelectual en tempos de hiperconsumo relacional, ademais, trascende o sentimento individual e colectivo de pertenza históricamente construido polos estados-nación.
No peor dos escenarios, porén -isto é, nun escenario de relacións coloniais previas, de inxustas e desproporcionadas concesións dun bando en relación ao outro, de conflictos permanentes e enquistados con morte de civís inocentes-, acontece o que está acontecendo dende hai décadas nos territorios ocupados da palestina histórica: quenes non recoñecen a existencia do estado israelí esgrimen a historicidade e a eticidade da súa “verdade”, e debo dicir que é difícil non darlles a razón se non fose porque da ausencia recíproca de recoñecemento non pode construirse unha convivencia estable: o plan de partición de palestina aprobado pola asamblea xeral das nación unidas o 29 de Novembro de 1947 elaborouse cando a palestina histórica estaba administrada baixo o mandato británico de palestina, unha institución colonial cristalizada despois da primeira guerra mundial e a partición do imperio Otomano polas potencias coloniais europeas.
Este plan contemplaba a solución dos dous estados: o estado xudeu, con Xerusalén como capital, e o estado árabe, con Belén como capital. Se existise, así pois, un recoñecemento verdadeiro entre xudeus e árabes, non sería precisa unha administración estatal bicéfala. Árabes e xudeus trascenderían a política do respeto -para ti o teu e para min o meu, e santas pascuas- e pasarían a unha política do recoñecemento da condición de cadaquen, porque, en realidade, en feitos consumados, en qué consistiu o para ti que lle correspondeu aos xudeus de Israel?. Pois consistiu no seguinte: en conceder a metade do territorio a cada parte a pesares de que só un terzo da poboación era xudea e un 7% das terras era da súa propiedade.
Así pois, nin recoñecemento nin tan sequera respeto por parte das pretensións do sionismo europeo en relación ao pobo palestino, xa que a inxustiza estructural, tanto de partida como de resultado, impedírono, impídeno e seguirao impedindo: o plan de partición de palestina foi rotundamente rexeitado polos árabes palestinos, a maioría dos xudeus, porén, celebrárono. Mais a clave analítica está aquí: a maioría da poboación xudea celebrou o plan mais criticaron a súa falta de continuidade territorial antes de que numerosos conflictos estalasen de novo no 56 -guerra do Sinaí-, no 67 -guerra dos seis días-, no 73 -guerra de Yom kipur-, no 87 -primeira intifada- e no 200 -segunda intifada-. Dito claramente: nin os xudeus de Israel déronse por satisfeitos co territorio outorgado nin os árabes quixeron aceptar a surrealista desproporción do reparto.
Resúltame imposible non recoñecer tal desproporcionalidade desde que fixen as miñas primeiras charlas sobre a cuestión alá polo ano 2014 -hai uns nove anos- mais non por iso pretendo nin pretendín negar nunca o dereito á existencia do estado de Israel, mesmo considerando que as formas contemporáneas de estado son verdadeiros enxendros burocráticos incapaces de solucionar ou dar resposta a tódalas demandas civís que xermolan no seo da sociedade civil. Israel, sí, acabou impoñendo pola forza as súas pretensións. A asamblea xeral das nación unidas era daquela, no ano 1947, menos nutrida que ahora de representación internacional e aínda non tiveran lugar os múltiples procesos de descolonización Africana dos años 60 e 70. Mais xa pasaron unhas cantas décadas e é hora, ou ben de reconocer a profunda inutilidade da ONU, ou ben de demandar un profundo proceso de aggiornamento e posta ao día para ser creíble como mediadora internacional: non teño absolutamente ningunha esperanza no segundo.
Foi Ben Gurión quen enunciou que un estado xudeu ben aqueladiño só podería ser viable se os xudeus representaban como mínimo a un 80% da poboación: facíase necesaria, así pois, unha política de atracción a terra santa de inmigrantes xudeus. Así que fagan vostedes contas; coa cantidade de territorio inxusta e desproporcionalmente concedido apélase a un efecto chamada para chegar a representar nin máis nin menos que a 80 xudeus por cada vinte árabes. Estaba claro que alguén tiña que sobrar en terra santa e non era dende logo o pobo xudeu. Hai documentación suficiente para evidenciar que o proceso de despoboamento de almas palestinas foi un plan delibrado con consecuencias fatais (Nakba)
Nakba –catástrofe ou desastre- é o termo árabe nativo usado para referenciar o éxodo moderno do pobo palestino, mais é tamén a palabra que abre a caixa de pandora da ignominia que representa o proceso de construcción do estado moderno de Israel: no ano 1948, baixo o mandato británico de Palestina, a sociedade palestina foi sometida a un violento asedio colonial que supuxo a destrucción do seu tecido social e o desprazamento forzado da maioría de árabes palestinos. Se Nakba é unha palabra que rememora o pasado éo tamén coma expresión figurativa do presente: no proceso que vai durante e pouco despois da guerra árabe-israelí de 1948, máis de 700.000 palestinos foron expulsados pola forza dos seus fogares e máis de 500 pobos foron literalmente destruídos -as súas denominación árabes foron substituídas por topónimos hebreos-. En rigor: unha limpeza étnica. O mesmo proceso repítese en 1967 na Guerra dos seis días.
O plan de partición de Palestina, así pois, representa un calculado plan de asentamento e expulsión forzada da poboación nativa antes mesmo de que a Asamblea xeral das nacións Unidas aprobase aquela fatídica resolución 181 o 29 de Novembro de 1947. Cando Israel, despois dunha guerra intermitente cos países árabes que non aceptaron o plan de partición –Líbano, Siria, Xordania, Irak e Exipto-, e que tivo como consecuencia o desprazamento de entre 250.000 e 300.000 palestinos máis a anexión dun 26% máis dos territorios pactados na resolución, proclamou a súa independencia como estado-nación moderno, non materializou históricamente un acontecimento ética, moral e legalmente diferente de calqueira proceso de constitución dos estados occidentais: a vía impositiva pola violencia, o non recoñecemento do outro dentro do ethos político do estado, a súa consideración coma un elemento impuro no seu ethnos e, en consecuencia, a súa deshumanización e exterminación física.
Non pode sorprender, polo tanto, que nin o sionismo laico nin o sionismo teocrático e mesiánico, recoñezan aos árabes de palestina; nin sequera coma seres con dereito a respirar. O inimigo externo, os árabes palestinos das franxas de Gaza e Cisxordania, son un poderoso elemento de unión e de reforzamento identitario interno tanto para o sionismo laico como para o sionismo teocrático. Deste xeito, a profunda fenda interna latente no seo da sociedade civil do estado de Israel, a saber, a imposibilidade de conciliar o modelo de convivencia do sionismo laico nunha democracia máis plural co modelo de convivencia do sionismo teocrático, autopretendido gardian das esencias da xudeidade dos xudeus de Israel, mitígase co cemento afectivo do odio visceral cara os árabes de palestina mediante unha fórmula asociativa tan sinxela coma efectiva: a equiparación dos árabes palestinos da franza de Gaza e Cisxordania con Hamás.
¿E qué acontece coa comunidade árabo-palestina que vive no estado de Israel?. Recentemente, Ilan Pappé, nun artigo publicado na revista Contexto y acción, mostrounos as súas verdadeiras condición de existencia: casi dous millóns de palestinos viven no estado de Israel. No último ano veñen de atravesar un proceso de persecución por partede bandas criminais que aterrorizan constantemente as súas vidas. Por todo o territorio do estado de Israel existen bandas armadas formadas por antiguos soldados de Israel que ofreceron os seus servicios en Cisxordania e Gaza e que foron desplazados unha vez firmados os Acordos de Oslo: estes matóns armados son totalmente inmunes a calqueira tipo de persecución policial ou acción penal efectiva, o que ten como consecuencia que os palestinos de Israel viven aterrorizados debido ao medo a sufrir calqueira tipo de violencia física ou psicolóxica por parte destas bandas. Como era de esperar, nin para o sionismo laico nin para o sionismo teocrático importan as condicións de existencia dos palestinos de Israel, Gaza ou cisxordania: o que é máis, para Amira Hass, periodista de Haaretz, xa ninguén menciona o problema palestino. A mención do problema palestino, dentro ou fóra dos límites do estado de Israel, obriga sempre a un debate interno que visualiza as profundas diferencias que separan ao sionismo laico e teocrático.
Para Ilan Pappé, así pois – e o que aquí escribe adhirese a este marco interpretativo-, o que existe en Israel son dúas formas de apartheid: por unha banda está o apartheid israelí laico, no que os xudeus israelíes disfrutan da vida nunha democracia á occidental –a saber, de baixa intensidade tanto en representación política coma en recoñecemento da diversidade política, cultural e relixiosa- e por outra banda está o apartheid israelí teocrático ou mesiánico: ningún dos dous está disposto sequera a reconocer a existencia do problema palestino
Para Ilan Pappé, así pois – e o que aquí escribe adhirese a este marco interpretativo-, o que existe en Israel son dúas formas de apartheid: por unha banda está o apartheid israelí laico, no que os xudeus israelíes disfrutan da vida nunha democracia á occidental –a saber, de baixa intensidade tanto en representación política coma en recoñecemento da diversidade política, cultural e relixiosa- e por outra banda está o apartheid israelí teocrático ou mesiánico: ningún dos dous está disposto sequera a reconocer a existencia do problema palestino. O ataque de Hamás foi tan brutal, tan devastador, que a reacción en consecuencia é a autoreclusión en sí mesma de toda a sociedade israelí baixo o pacto implícito, despois do transtorno post-traumático da carnicería de Hamás, de que nin a rama laica debe importunar á mesiánica nin a mesiánica debe importunar á laica. Xa saben, o vello adaggio oportunista ideal para parellas que se precisan mais que xamais se amarán:
I hate you
but I need you
At least, we hate them, isn’t it?
É a fórmula afectiva que mellor resume a situación.
Para entender as raíces e os motivos profundos da violencia de Hamás é preciso un enfoque histórico e sociolóxico, non a proxección dun sentido común inxenuo e naive: todos sabemos, intuitivamente, que todo debería ser máis sinxelo se a complexidade dos feitos se adaptase aos nosos desexos ético-morais observando a situación dende fóra, mais cando iso non acontece –e en ciencias sociais, non acontece case nunca- o mínimo que debe facerse é entender dende dentro a lóxica profunda dunha violencia -a de Hamás- que sería fácilmente condenable dende un punto de vista ahistórico, mais que non axudaría en nada ás novas xeracións a entender o conflicto.
Só unha desesperación auténticamente desgarradora e tráxica, fermentada dende unhas condición de existencia inhumanas -e esas son as condición en Gaza e Cisxordania- leva a un ser humano a exporse a unha nova masacre colectiva por parte dun dos estados mellor armados do planeta. Só esa desesperación é o que leva a calqueira gazatíe a buscar protección e amparo nunha guerra santa contra un inimigo que quere a túa exterminación física como ser e que asesinou impunemente aos teus seres queridos.
Hamás sabía e sabe que a desproporcionada resposta que agora están sufrindo entraba no guión. Saben perfectamente da ideoloxía da venganza purificadora do sionismo mesiánico. Un pode, dende a distancia e a indolencia, preguntarse retóricamente: ¿Mais qué sentido ten a incursión de Hamas o 7 de Outubro?. É unha pregunta moi sensata; só hai un problema: a sensatez e a teoría da elección racional, así coma o frío cálculo estratéxico, non existe nunha relación colonial de poder vivida dende o lado feble da cadea. Moito menos nesas condicións de existencia.
Dende a comprensión desa situación ontolóxica de des-esperación e fraxilidade, de irresponsable e violenta ruptura total das bases materiais e afectivas necesarias para unha vida humana, de deconstrucción cínica de todo valor ético e existencial, algún día, a incursión de Hamás será interpretada de xeito radicalmente oposto a como agora é interpretada polo sentido común da maioría dos medios occidentais: xa non será o fanatismo dos terroristas descontrolados -culpabilización moral descontextualizada- senon a desesperación dos suxeitos deshumanizados -lóxica interpretativa da ética da desesperación-
Son sociólogo e mestre de filosofía e dende hai xa moitos anos lévame preocupando bastante a vergonzosa falta de imaxinación empática e o puritanismo naive co que se trata de interpretar o conflicto humano: non só no ámbito xeopolítico senon tamén nas situacións cotiás. Non me refiro só ao conflicto político, senon tamén ao conflicto existencial, interno ao suxeito mesmo. É coma se de repente, dunhas décadas cara acó e dende a ola conservadora dos 80 que invadiu ás democracias occidentais coa victoria de Tatcher e Reagan, o antiintelectualismo rampante intrínseco na fórmula de dividir ao mundo entre bos e malos, no plano conductual, así coma entre sensatos e insensatos, no plano intelectual, ou exitosos e fracasados, no plano existencial. aínda non desaparecese: precisamos máis que nunca abrir a fiestra da imaxinación e o pensamento empático sen ter porque abandoar o rigor analítico nos feitos, precisamos máis que nunca pensar a complexidade das cousas dende a complexidade mesma.
Quizais é unha lección que a tradición clásica da filosofía ética e moral de occidente aínda ten pendente de entender e asumir. Seguramente é un problema máis académico que vital porque, ao fin e ao cabo, a filosofía e as ciencias sociais, ao igual que as linguas, son seres tan vivos e evolutivos como as persoas de carne e oso: a miña proposta é a necesidade dunha ética da desesperación. Isto é, partir da desesperación como punto de partida ontolóxico e existencial característico de todos aqueles seres que non poden en absoluto controlar de xeito autónomo as súas vidas e que actúan necesariamente empurrados por un entorno e un medio tan hostil que ningún pensamento ético fundamentado na autonomía do suxeito serviría para humanizalos, xa que separaría ao suxeito ou ao colectivo do seu ethos concretizado no medio.
Dende a comprensión desa situación ontolóxica de des-esperación e fraxilidade, de irresponsable e violenta ruptura total das bases materiais e afectivas necesarias para unha vida humana, de deconstrucción cínica de todo valor ético e existencial, algún día, a incursión de Hamás será interpretada de xeito radicalmente oposto a como agora é interpretada polo sentido común da maioría dos medios occidentais: xa non será o fanatismo dos terroristas descontrolados -culpabilización moral descontextualizada- senon a desesperación dos suxeitos deshumanizados -lóxica interpretativa da ética da desesperación-.
Pode resultar demasiado molesto, mesmo inconcebible, escandaloso, para a boa conciencia de occidente, considerar que pode existir humanidade na incursión de Hamás na sociedade Israelí e nos seus inxustificables asesinatos, mais, creánme se queren -se non o fan, non pretenderei mudar o seu parecer-: a pesar do profundo malestar, da profunda ambivalencia moral, da profunda repulsa interior que pode causarnos o feito de considerar que un ser que comete tais actos ten humanidade, é mester, é necesidade, se queremos ter unha comprensión radicalmente política da violencia na sociedade contemporánea, esforzarnos en entender a ética da desesperación antes de condenala puritanamente sen elementos de xuizo.
Diogo Tabuada, a 27 de Novembro de 2023
