“Hai máis cousas no ceo e na terra, Horacio, que as que foron soñadas na túa filosofía” (W. Shakespeare; Hamlet, primeiro acto). 

A palabra é importante, mais non é a centralidade do ser, non é a "ferramenta de ferramentas"; temos que ter en conta tamén o poder evocador da imaxe e a linguaxe musical, sobre todo tendo en conta que -evidencia científica mediante- ámbolos dous son previos ao desenvolvimento da linguaxe articulada no proceso de hominización

Abro de novo "Actualizaciones en psicodrama: Imagen y acción en la teoría y la práctica"; obra colectiva e interdisciplinar publicada a cabalo entre a socioloxía, a psicoloxía e o teatro entre diversos especialistas, divulgadores e actrices de máis alá e máis acá do Atlántico. Foi publicada na editorial Spiralia: a día de hoxe é referencia como método psicoterapeutico para estimular procesos de autocoñecemento ou canalización do duelo.

Detéñome nestes dous enunciados

-"La imagen mental o endo-imagen precedió al invento de la palabra articulada en el proceso evolutivo de hominización" (C.Cassette, 1982)

-"La iconicidad, como categoría gnósica, precedió filogenética y ontogenéticamente a la verbalidad (Roman Gubern; 1987)

Todos temos "vicios de profesión" -sempre habitei a escrita e o pensamento como método para a canalización da rabia social/política e do duelo interior e manteño a convicción de que a fronteira entre eses dous "topos" mentais e afectivos é moi fráxil-, mais sempre foi estimulante e liberador para min tratar de comprender outro tipo de linguaxes como a imaxe e a acción dramática.

Hai uns meses mergulleime na lectura dos fantásticos ensaios de Ramón Andrés: "El mundo en el oído" e "Filosofía y consuelo de la música", ambos editados en editorial Acantilado. Ramón Andrés estimuloume a reflexionar sobre as consecuencias que tería para o ser humano que asumise unha evidencia antropolóxica, a saber: o feito de que a música, como linguaxe, sexa previa á linguaxe verbal articulada. Se a isto sumámoslle tamén o feito antropolóxicamente probado de que a imaxe é tamén previa á linguaxe verbal articulada, pregúntome: entón porqué seguimos outorgándolle ao "logos" mental e verbal unha especie de poder taumatúrxico e revelador da nosa propia identidade -non só en tanto que especie "homo" senon incluso no sentido existencial (o "dasein" heideggeriano, é dicir, o noso ser particular)?.

A palabra é importante, mais non é a centralidade do ser, non é a "ferramenta de ferramentas"; temos que ter en conta tamén o poder evocador da imaxe e a linguaxe musical, sobre todo tendo en conta que -evidencia científica mediante- ámbolos dous son previos ao desenvolvimento da linguaxe articulada no proceso de hominización.

A socioloxía fíxome sospeitar desa unilateral centralidade que ten a palabra articulada nos sistemas de coñecemento occidentais

A socioloxía fíxome sospeitar desa unilateral centralidade que ten a palabra articulada nos sistemas de coñecemento occidentais; estou case case convencido de que a responsabilidade desa centralidade da linguaxe articulada está na narrativa/relato creador das 3 grandes cosmovisións relixiosas de occidente, as chamadas relixións semíticas -o cristianismo, o xudaísmo e o Islam-: "No principio foi o verbo, e o verbo era con Deus, e o verbo era Deus". Mais, como a filosofía tamén é outra das miñas moradas, éme imposible non recoñecer tamén a parte que lle corresponde nesa centralidade ao "logos" filosófico.

Aquí, neste punto, é preciso pararse: Non é honesto confundir a "linguaxe articulada", apta para o uso funcional e cotiá e cunhas estructuras universais xa demostradas pola linguística Chomskiana, co "logos" filosófico: no xurdimento do "logos" filosófico grego existe unha probada influencia das matemáticas exipcias, que ademais dun desenvolvimento práctico para as colleitas, a construcción, o calendario, etc, tiñan tamén un desenvolvimento teórico-especulativo que os gregos levaron a outra dimensión: unha gramática é un "esqueleto formal" dunha linguaxe "étnica" e é importantísima, mais tamén é importantísima a matemática, que ben podería ser o "esqueleto formal" do pensamento que aspira a coñecer o mundo, a sistematizalo e a dar unha "imaxe mental" do mesmo, unha "visión" ou “concepción do mundo”. 

O "xiro linguístico" de Wittgenstein a principios do século pasado é, neste punto, importantísimo: o primeiro Wittgenstein levou a súa fe na linguaxe (lóxico-formal) ata as últimas consecuencias no "Tractatus" ata que non tivo máis remedio que recoñecer que a lóxica non pode dar ningunha "visión" figurativa do mundo, senon só mostrar a través de símbolos lóxicos as súas condicións de posibilidade. A palabra, con todo, recoñoceu Wittgenstein, ten "poder figurativo", produce unha "bild" -imaxe- dos obxectos aos que se fai referencia no enunciado.

Pero logo resulta que o segundo Wittgenstein, nas súas "Investigacións filosóficas", cae da burra e dase conta de que na linguaxe existe un "significado" acordado dentro dunha determinada comunidade de hablantes: pode que expresións como "corpo de cristo, amén" non teñan ningún sentido, se por sentido queremos entender "lóxica" ou referencialidade científica a "feitos obxectivos", mais os cristiáns, por exemplo, organizan os seus ritos ao redor deste tipo de expresións. Ou, poñamos por exemplo, expresións como "desmarque" ten o seu significado dentro da xerga futbolística, así como expresións propias do gremio da xente do teatro, das artes visuais, etc, teñen outro.

Chegados ata este punto, Wittgenstein non tivo máis remedio que recoñecer que a lóxica só podía sosterse sobre sí mesma sen referencialidade empírica ningunha ao mundo, e que, con todo, a linguaxe produce "bild" (imaxe) na nosa mente e, ademais, ten outro uso que trascende as convencións da lóxica e do seu uso convencional e cotiá - como cando dicimos "Paco entrou á librería ás 19:00 e imaxinamos mentalmente esa situación-.

Ese uso que trascende o convencional e cotiá, a "mundanidade" que produce a linguaxe, pertence non só a grupos culturais específicos coa súa propia "xerga común" -imaxínese un grupo de Hip-hop, calqueira outra tribu urbana ou un grupo de astrofísicos cos seus conceptos só comprensibles por legos na materia-, senon tamén a ámbitos do coñecemento como a ética e relixión: Enunciados como "Non deberías poñerlle os cornos á túa parella" non precisan ningunha fundamentación lóxica xa que a súa fundamentación recae na particular sensibilidade do suxeito ou dun grupo de suxeitos que acreditan ou non na noción de "fidelidade" e que, ao fin e ao cabo, organizan o seu mundo a partir dela.

Cómpre ir dándolle a outros linguaxes como a imaxe e a música a importancia e a relevancia que teñen para comprender a evolución da cultura material e simbólica do ser humano. Sen tentacións eurocéntricas. Sen cegos antropocentrismos

Dito dun xeito sinxelo: Os enunciados ético-morais e relixiosos son "mística", baixo os mesmos están operando ese particular batiburrillo de emocións, sentimentos, valoracións e expectativas do ser humano sobre o seu xeito de relacionarse cos demais: é imposible substraerse a esa dimensión e por iso o filósofo austriaco denomina literalmente a este tipo de enunciados como "mística", sen darlle en absoluto un sentido pexorativo ao termo.

Con todo, recoñecendo a valiosa aportación de Wittgenstein, considero que a práctica científica e a súa aspiración de racionalidade, sistematicidade e obxectividade non pode ser considerada coma unha mera "convención linguística", e por iso tendo a valorar campos do coñecemento tan importantes como a filosofía contemporánea da ciencia que aporta críticas moi sensatas aos filósofos postmodernos que levan as consecuencias do xiro linguístico Wittgensteiniano e a crítica de Nietzsche/Foucault á noción de "verdade" ata as súas últimas consecuencias, isto é, ata concluir que a "verdade", en último termo, é só unha cuestión de mera "perspectiva" ou unha "construcción social" e políticamente imposta dentro dunhas loitas de poder determinadas.

En conclusión: sí, sabemos xa que a linguaxe figurativa e a linguaxe musical é previa á linguaxe verbal articulada, e isto implica que a "centralidade" da palabra ten que ser posta en cuestión. Mais, con todo, tamén sabemos que a linguaxe figurativa e a linguaxe musical vaise facendo máis "articulada", pensada, sistematizada, refinada, co paso do tempo, o que non borra en absoluto a persistencia e a necesidade de conservar os seus usos “primitivos" antes de chegar a un maior nivel de abstracción. Acaso non lle aconteceu, tamén, á linguaxe verbal articulada o mesmo?. É evidente que os seres humanos non comezaron a proferir "a primeira palabra" despois dun proceso previo de abstracción e refinamento lóxico.

Cómpre darlle a cada cultura, a cada comunidade humana, o valor diferencial que ten de seu. Cómpre estudar, conservar e divulgar ese valor tecendo imaxinarios transculturais que mostren ese espacio de intersección entre nós e os outros

A evolución do ser humano, en tódolos planos, é algo apaixoante e complexo, mais sempre percibo, dende tódalas dimensións dende as que se pode enfocar, unha ·tensión perenne" entre a "espontaneidade/primitivismo" da besta que somos e unha tendencia progresiva a unha maior "autoconciencia/refinamento" ou, se así quere entenderse, cara unha tentativa de "perfeccionamento" de todos aqueles instrumentos -materiais ou simbólicos- que nos sirven para tratar de averiguar o noso "ser/estar no mundo", a nosa identidade como especie. O clásico "quenes somos, de ónde vimos e cara ónde vamos·.

É evidente que non somos un ser "acabado" e que, ademais, temos serios problemas con ese noso "ser/estar no mundo", xa que todo o coñecemento acumulado e conservado durante todo o proceso civilizacional non só non está acadando en absoluto as nosas posibilidades de acadar unha integración máis ou menos "armónica" co medio social e natural senon que tamén coexiste cun risgo progresivo de autodestrucción dese medio.

Mais isto xa é outro debate e, de momento, compre ir dándolle a outros linguaxes como a imaxe e a música a importancia e a relevancia que teñen para comprender a evolución da cultura material e simbólica do ser humano. Sen tentacións eurocéntricas. Sen cegos antropocentrismos. Sabemos a violencia que estas visións carrexan consigo a efectos prácticos. Cómpre darlle a cada cultura, a cada comunidade humana, o valor diferencial que ten de seu. Cómpre estudar, conservar e divulgar ese valor tecendo imaxinarios transculturais que mostren ese espacio de intersección entre nós e os outros. Cómpre, en definitiva, situármonos no mundo dunha vez e sair do guetto e da tentación dun autosuficiente diferencialismo.