Nos nomes que damos á fauna e á flora cumpriría ter un certo equilibrio entre o noso léxico patrimonial e as denominacións estándares do portugués e demais linguas romances co fin de que a nosa lingua non sexa unha anómala excepción e, así mesmo, evitar o pernicioso e estendido recurso de usar o castelán pra suplir as nosas carencias terminolóxicas.

Coido que os nomes con que a nosa ornitoloxía denomina as diferentes especies de álcidos observábeis nas nosas costas pode ser un bo exemplo do problema que expoño.

A SEO (Sociedad Española de Ornitología) recolle na súa última lista de aves da Península Ibérica (2022) a presenza nela de cinco álcidos: Alle alle, Uria aalge, Alca torda, Cepphus grylle e Fratercula arctica. Destas Alca torda, Ale alle e Fratercula arctica son invernantes, Cepphus grylle é invernante ocasional e Uria aalge é invernante e amais foi especie criadora nalgúns lugares da nosa costa ata finais do século pasado.

Os nomes en castelán e en galego que dá a SEO (Sociedad Española de Ornitología, 2022) dos cinco álcidos visíbeis na nosa península son: Alca torda – Alca común e Arao carolo, Alle alle – Mérgulo atlántico e Arao pequeno do Atlántico, Cepphus grylle – Arao aliblanco e Arao de ala branca, Fratercula arctica – Frailecillo atlántico e Arao papagaio e Uria aalge – Arao común e Arao dos cons.

Na Guía das Aves de Galicia (Baía Edicións,, 2004) hai unha lixeira diferenciación a respecto dos nomes anteriores: Arao dos cons (Uria aalge), Arao romeiro (Alca torda), Arao alibranco (Cepphus grylle), Arao piro (Alle alle) e Arao papagaio (Fratercula arctica).

E denantes o Congreso Galego de Ornitoloxía (1989) propuxo os seguintes: arao común (Uria aalge), arao de bico groso ou carolo (Alca torda), arao pequeno (Alle alle) e galo do mar (Fratercula arctica).

Se consultamos as denominacións castelás no Diccionario de Nombres Vernáculos de Aves de F. Bernis (1995) comprobamos que o castelán, en ausencia de auténticas denominacións propias, non tivo máis remedio que acudir a nomes alleos pra denominar os álcidos no seu idioma, así “alca” se toma do nome científico de xénero da especie; “arao” se toma da denominación galega e asturiana “arao/arau” adaptada á pronuncia castelá, “mérgulo” é unha adaptación do francés “mergule” e “frailecillo” é a tradución do nome científico de xénero da especie: “fratercula”.

Curiosamente o dicionario da RAE non recolle as palabras “arao” nin “mérgulo” pro si “alca” e “frailecillo”.

Porén, visto que son as costas setentrionais ibéricas onde se observan máis adoito estas aves, a nosa lingua non ten a carencia da castelá. Destarte, S. Cerradelo Gómez recolle no seu documentadísimo traballo d’Os nomes galegos das aves (2013) as seguintes denominacións populares prás cinco especies:

Arao común (Uria aalge): arao/arau nas Rías Baixas e na setentrional ría de Ortigueira, aro na costa coruñesa dende Fisterra ata o cabo Ortegal e araxo na Mariña de Lugo dende Bares coruñes ata as Figueiras asturiano (datos tirados de M.C. Ríos Panisse, 1983); e macurril, patalino, pitorro e vilarengo como denominacións moi minoritarias. Como se ve na distribución que recolle Ríos Panisse “arao” e “arau” funcionan en realidade como dúas pronuncias e tamén dúas transcricións da mesma palabra.

Arao de á branca (Cepphus grylle): sen denominacións populares.

Arao papagaio (Fratercula arctica): arau romo, aro d’altura, inverniza/invernice/invernizo, galo de/do mar e galo mariño, sendo estas últimas a máis usadas.

Arao pequeno (Alle alle): cabaciña, carolo, pío (d’auga), pito e pitorro.

Carolo (Alca torda): carolo é a denominación máis usada nas Rías Baixas, xunto a outras minoritarias como: arao bolarquento, arau boto, arau do patelo, araxo da mascada, araxo do patexo, aro ñopo ou ñopeiro, busaco, a segunda máis utilizada nas Rías Baixas, morro, romo e rulín.

O dicionario da RAG só recolle dúas denominacións pra estas especies: arao (indicando que denomina varias especies de álcidos) e carolo pra denominar a Alca torda.

Namentres que o dicionário Estraviz recolle numerosas denominacións: Alle alle – arau-piro; Alca torda – arau-rombo, arau-boto, arau-do-patelo, arau-português, arajo-da-mascada, arajo-do-patejo e carolo; Fratercula arctica: arau-loro (sic), arau-papagaio, aro-de-altura, fradinho e papagaio-do-mar; Uria aalge: arau-dos-cons. Aro e arajo son sinónimos de arau.

En portugués estas especies son: Uria aalge: airo-comum ou arau, Alca torda: torda-mergulheira ou torda-comum, Cepphus grylle: airo-d’asa-branca, Alle alle: torda-miúda ou torda-anã e Fratercula arctica: papagaio-do-mar.

E en asturiano: Uria aalge: aráu, Alca torda: pitorru, Cepphus grylle: aráu nortiegu, Alle alle: pollu marín e Fratercula arctica: gallu marín ou frairucu. No entanto, o Diccionariu Asturianu-Castellanu de X.X. Sánchez Vicente recolle os nomes de “alca” pra Alca torda, “flairín” pra Fratercula arctica e “pitorru” pra Uria aalge, xunto con “aráu”.

En conclusión, hai dúas observacións que considero pertinentes:

A primeira é que a escolla entre “arao” e “arau” é unha simple cuestión ortográfica en esencia visto que a terminación “-ao/-ao” en galego non ten carácter fonémico. Se consultamos o volume II (1995) do ALGa, no mapa 31 adicado á palabra “irmán”, comprobamos sen a menor dúbida que na distribución territorial as formas “irmao” ou “irmau”, propias do centro e leste do país, se alternan mesturadas en localidades veciñas e a miúdo se rexistran ambas nas mesmas localidades. E así mesmo podemos verificar consultando o Gran Dicionario Xerais da Lingua que as palabras patrimoniais con esta terminación se recollen con ámbalas vogais finais. Ex.: arao/arau, bacallau/bacallao, callao/callau, grao/grau, pardao/pardau, pau/pao, romeu/romeo etc.

Mais se ámbalas terminacións son lexítimas, que motivo leva á RAG a escoller a forma “arao” en detrimento de “arau”, cando a primeira coincide co castelán e a segunda co portugués e mailo asturiano, as nosas linguas veciñas e máis asemelladas?

E a segunda, é que o galego ao usar basicamente o mesmo termo “arao” pra calquera especie de álcido, pois así o fai coas especies que se poden observar nas nosas costas, é a única lingua do noso contorno que decide tal escolla, obviando as diferenzas morfolóxicas que hai entre os diversos xéneros dos álcidos e empobrecendo o noso léxico zoolóxico ao empregar unha mesma palabra xeral prás 25 especies de álcidos que hai clasificadas. Destarte, o inglés usa os termos murre ou guillemot pró xénero Uria, guillemot pró xénero Cepphus, auk prós xéneros Alca, Alle e Pinguinus, murrelet prós xéneros Synthliboramphus e Brachyramphus, auklet prós xéneros Ptychoramphus, Aethia e Cerorhinca, e puffin pró xénero Fratercula; o francés as denominacións de guillemot pra Uria, Cepphus, Synthliboramphus e Brachyramphus, pingouin pra Alca e Pinguinus –en francés as aves que nós chamamos pinguíns reciben os nomes de manchot e gorfou segundo as especies–, starique pra Aethia e Ptychoramphus, mergule pra Alle, e macareux pra Cerorhinca e Fratercula; o italiano emprega uria pra Uria e Cepphus, gazza marina pra Alca e Alle, alca pra Pinguinus, alca minore pra Aethia, Cerorhinca e Ptychoramphus, urietta pra Synthliboramphus e Brachyramphus, e pulcinella pra Fratercula; o castelán usa os nomes de arao pra Uria e Cepphus, alca pra Alca, Cerorhinca e Pinguinus, mérgulo pra Aethia, Alle, Brachyramphus, Synthliboramphus e Ptychoramphus, alcita pra Synthliboramphus, e frailecillo pra Fratercula; e o portugués designa con airo a Uria e Cepphus, con torda a Alle, Alca e Pinguinus, con mérgulo a Aethia, Cerorhinca, Brachyramphus, Synthliboramphus e Ptychoramphus, e con papagaio-do-mar a Fratercula (Aves do Mundo – Lista de Nomes Portugueses, 2021).

Seguindo os exemplos anteriores, na súa proposta de nomenclatura zoolóxica adicada ás aves A Chave_Os nomes galegos das aves (2019) propón as seguintes denominacións pra tódolos xéneros dos álcidos: “arao” prós xéneros Uria, Cepphus e Pinguinus, “carolo” prós xéneros Alca e Cerorhinca, “pito” ou “pitorro” prós xéneros Alle, Brachyramphus, Synthliboramphus, Aethia e Ptychoramphus, e “galo do mar” pró xénero Fratercula. Eu corrixiría “pito” por “pito mariño” pra evitar a confusión cun substantivo tan común e preferiría adoptar o lusismo “papagaio do mar” ou “papagaio mariño”, moi próximo a “arao papagaio”, porque “galo do mar” ten o fallo de que tamén se usa popularmente pra outras especies de aves; ademais, ámbolos nomes estarían abalados por outras denominacións ornitolóxicas similares: aguia mariña, anduriña do mar, corvo mariño ou perdiz do mar. No entanto, parece, sen dúbida, unha mellor proposta cá simplista adoptada actualmente pola ornitoloxía galega.

Apéndice:

Mapa da distribución das denominacións de Uria aalge segundo M. C. Ríos Panisse:

Localidades onde se rexistra Arau: A Guarda, Panxón, Bouzas, Cesantes, Cangas do Morrazo, Portonovo, O Grove, Cambados, Vilanova de Arousa, Ribeira, Aguiño e Muros nas Rías Baixas, e Cariño e Espasante na Ría de Ortigueira.

Localidades onde se rexistra Arao: Caminha, Bueu, Mogor, Cambados, Carril, Rianxo, Escarabote, Portosín, Noia, Abelleira, Lira, Ézaro e Sardiñeiro nas Rías Baixas.

Localidades onde se rexistra Aro: Muxía, Camariñas, Laxe, Corme, Malpica de Bergantiños, Caión, Sada, Miño, Mera, Ares, Pontedeume, Mugardos e Cedeira na costa da Coruña, Rinlo na Mariña luguesa e Carril na Ría de Arousa.

E localidades onde se rexistra Araxo: Bares na Coruña, Viveiro, Burela, Foz e Ribadeo na Mariña luguesa, e As Figueiras nas Asturias.

Hai dúas localidades que rexistran dúas formas diferentes á vez: Cambados (arau e arao) e Carril (arao e aro), ambas na Ría de Arousa.