O día internacional da lingua materna é un festexo que lembra as persoas que morreron polo seu idioma e que ten a súa orixe na Bangladesh de 1952. Ten lugar todos os anos o 21 de febreiro. Alí, o daquela goberno de Paquistán impuxera o urdú como única lingua oficial. Con todo, o bengalí era a lingua propia do lugar e por ela morreron catro estudantes, asasinados por defenderen o uso da súa lingua materna.
En 1947, ao remataren os dous séculos de dominio británico sobre o subcontinente indio, a partición da India provocou a división do territorio, delimitado por fronteiras relixiosas. Dunha beira quedou a maioría musulmá, Paquistán, da outra a hindú, India. A primeira ficou á vez dividida en dúas: Paquistán Occidental e Bengala Oriental, logo Paquistán Oriental, a actual Bangladesh, separadas por milleiros de quilómetros. Mais á división física cabe engadirlle outra, a lingüística. Malia pasar a ser o urdú a lingua oficial, non era a lingua de toda a poboación, xa que na parte oriental era o bengalí o idioma que se falaba.
A tensión que provocou a imposición lingüística levou a un descontento tal que axiña se organizaron protestas contra a devandita lei. O 21 (ekuxei en bengalí) de febreiro de 1952 acadouse o punto máximo de presión. Ese día, os estudantes da Universidade de Daca saíron ás rúas canda diferentes activistas políticos e berraron pola liberdade da lingua fronte á policía que os encarou. A violencia foi tan desmedida que houbo mortos entre os estudantes, o que só fixo aumentar a ira do movemento pola lingua bengalí, que enseguida impactou en toda a sociedade. O sucedido inspirou a celebración da feira do libro Ekuxei, un evento no que, durante un mes, son centos as librarías que saen ás rúas cos seus expositores de libros.
Ese 21 de febreiro serviu de catapulta para o movemento de liberación nacional bangladesí. O sacrificio dos xahid, os mártires da lingua, avivou a conciencia de pertenza a unha nación e isto dignificouse logo co nome propio da patria, herdado do nome da lingua: Bangladesh, terra (desh) do bengalí (bangla). Así, cando o país logrou a súa independencia en 1971, bautizouse polo nome do idioma, xa oficial dende 1956. Un idioma xa reclamado como lingua literaria no albor do século xx por activistas como a pensadora e pedagoga feminista Begum Rokeya ou o escritor Kazi Nazrul Islam, considerado o poeta nacional de Bangladesh. Unha lingua xa antes poetizada, no século xvii, por Abdul Hakim, quen defendía o seu uso e criticaba o desprezo das elites: «Quenquera que odie os versos do bengalí/ e nacese no chan desta terra/ non é quen de apreciar de aí de onde vén.»
Co ano 1952 rexurdiu o sentimento pola lingua e ese mesmo ano erixiuse o que aínda é, a día de hoxe, o punto de referencia da xornada festiva: Xahid Minar, o monumento aos mártires. A obra está composta de catro estruturas de mármore, que representan os mortos do 21 de febreiro de 1952, e unha dobre estrutura máis, que simboliza as nais dos falecidos. A construción comezou a mesma noite da matanza e no mesmo lugar, pero a policía demoleuna só uns días despois. Así e todo, non deixou de ser o lugar de concentración en lembranza da lingua e dos mortos por ela nos anos posteriores. En 1957 retomouse a construción, mais a lei marcial provocou que non se rematase e que en 1971 volvese esnaquizarse por mor da guerra de liberación. Un ano despois recuperouse o proxecto, en pé na actualidade e punto de inicio das celebracións do día internacional da lingua.
Xahid Minar é o lugar arredor do cal xiran todos os eventos do día da lingua en Daca. As primeiras ofrendas florais chegan de mans das autoridades, á medianoite, e despois delas son milleiros de persoas as que se achegan á escultura e pasean polas rúas adxacentes sempre abarrotadas. As cores negra e branca son as habituais nas vestimentas, que tratan de lembrar a tristura e a alegría de tal data. A negra simboliza a escuridade e a traxedia, mentres a branca é a cor usada para o período de dó, amais de representar a paz e a pureza, ambas presentes neste día. Alén das xentes vestidas de branco e negro, que ademais de pasear deléitanse cos recitais de poesía que congregan grandes audiencias de linguas diversas, as flores alaranxadas ateigan o monumento, así como os postos de refrixerios e xoguetes para os máis miúdos.
Ás camiñadas deste día é habitual Susan Supti Halder, unha mestra local de bengalí como lingua estranxeira. Para ela, a lingua é a ferramenta máis poderosa para manter vivas as herdanzas culturais e o día internacional da lingua «é un día no que todos permanecemos unidos e xogamos un papel importante no desenvolvemento da lingua, no que podemos estender as ás da lingua materna.» Porque, como apunta Susan, esta é unha xornada para desfrutar en grupo ao redor do lar que crea a palabra, un termo ceibe que concibe poesía, mesmo cando esta está de festa, como escribe o poeta bangladeshí Kamal Chowdhury: «Hoxe é venres, a Poesía ten o día libre hoxe. [...] O alfabeto bengalí erguerase tarde,/ boquexando e dando voltas tranquilo na cama [...]/ Como billetes gastados os personaxes están/ á súa enteira disposición, nunca antes foran libres. [...]/ Están cansos. Hoxe necesitan descansar, un día libre de escravitude.»
Se Xahid Minar é un dos atractivos de Daca, pola historia que reflicte, calquera das súas rúas, sempre atestadas de xente, é unha perfecta imaxe do balbordo diario da urbe. Entre eses barrios cheos de novas e tradicións, destaca o de Nilket, por servir de pergameo vixente de todo o país. Nilket é un labirinto de andeis repletos de libros. As angostas rúas que se entrecruzan permanecen unidas grazas a todo tipo de lecturas que acubillan as tendas do mercado de libros. Tras medio século en pé, este zoco de literatura e unha das visitas obrigadas en Daca, unha cidade repleta de xente cun barrio atestado de libros que crecen á par da demanda de lecturas. Hai preto de cincuenta anos abríronse os primeiros postos, a carón do cine Balaka. Enseguida aumentaron as visitas, moitas delas vidas da Universidade de Daca e dos centros de estudos máis próximos, ata chegar ás máis de 1700 tendas, relacionadas co mundo do libro, que enchen Nilket a día de hoxe.
Amais de títulos en bengalí e de ensaios específicos das máis variadas materias, as últimas novidades do mercado en lingua inglesa corren entre as mans de libreiros e lectores. Porque, como sostén Susan, «se indagamos na historia do mundo, veremos que a literatura de calquera lingua xogou un papel primordial na vida daqueles que sufriron, motivando a xente a procurar a liberdade e inspirándoa a acadar a súa independencia.» Para a profesora, como para a maioría de bangladeshís, a palabra literatura non é só sinónimo de liberdade, senón tamén de Tagore, de Nazrul Islam ou de Humayun Ahmad e Jafar Iqbal, baluartes das letras bengalís.
Preto do tráfico rodado agóchanse tamén outras librarías e cafés literarios onde non só febreiro é o mes das letras. Así por exemplo, todos os días son motivo de festa para as letras a carón dos andeis da libraría Charcha. Agochada nunha calella silente onde a literatura berra, acotío sentan novelistas, poetas e lectores imitando as mellores sesións de contacontos de calquera tempo. Amais de darlle abrigo aos libros, Charcha edita e así propaga toda esa revolución de palabras que agroman en Bangladesh. Entre as súas publicacións está Cincuenta sombras de Grey en Teherán, do poeta Md. Fakrul Islam Chowdhury, un provocativo conxunto de poemas sobre as emocións de vivir nunha gran cidade devorada por normas das que emana erotismo, política e crítica social. Versos que lembran que a revolución non vai ser televisada e que cómpre seguir a loitar e a lidar coas palabras: «As institucións son tan século xx/ que se volveron obsoletas.»
Esas rúas sempre cheas son tamén motivo de pisadas de xornalistas e estudantes, como Abdullah Mahmud Alauddin, Riyad. Para el, o día da lingua é unha xornada para sentir e dar grazas a todas as persoas que fixeron posible que a súa lingua siga viva. Riyad recoñece que é un privilexio ter unha lingua propia; con todo, debe ser quen a creou, o propio ser humano, quen a conserve e protexa, e afirma: «nós, como bengalís, sentímonos moi orgullosos da nosa lingua materna e por iso mesmo fomos quen de acadar o que conseguimos alá en 1952. De non apreciarmos así o noso idioma, seguramente agora estariamos a falar urdú e aceptariámolo». Amais de Tagore, salienta as novelas intraducibles de Sharatchandra Chatyapadhyay e as obras de Ahmad Sofa.
Bangladesh, sempre esperta polas chuvias, os monzóns e os ríos que a navegan; alerta por mor da calor e mailo frío esporádico, é unha selva de emocións que renace cada día co solpor. Esta xungla é, amais, o berce do día internacional da lingua materna, un leito marabilloso do que cómpre falar e non esquecer.
