Chámolle síntoma ao que vén do real. Isto quere dicir que se presenta como un peixiño cuxo bico voraz só se pecha se se lle coloca sentido entre os dentes. Entón, unha de dúas: ou iso o fai proliferar («Crecede e multiplicádevos», dixo o Señor, e este uso do termo multiplicación resulta un tanto esaxerado, tanto que nos debería facer torcer o nariz; el, o Señor, sabe o que é unha multiplicación, e non é esa abundancia de peixiños) ou rebenta. O que sería mellor, é ao que nos deberiamos esforzar, é que o real do síntoma rebente, e velaí a cuestión: 

Como facelo?

Jacques Lacan (1974)

Amo a fotografía que encabeza este texto. Alguén, se cadra a miña nai, retratounos, hai uns 40 anos, ao meu primo Xando e a min, por dentro da cancela da casa dos nosos avós, en Oímbra. Esa casa xa non existe, pero no seu lugar érguese hoxe o fogar que construíu o meu primo cos esforzos dunha vida de traballo no serradoiro de madeira que fundou o seu pai —o meu tío Xé— no ano 1967. De aí as fundas que vestimos os dous nese retrato. No meu caso, unha fantasía de verán, a prótese-disfrace-escafandro dun neno “de cidade” entusiasmado co acollemento singular —iso é, non anónimo— dentro dos modos e os espazos do mundo dos adultos, nun refuxio ancestral. No caso do meu primo, unha sorte de segunda pel —e a insignia dun modo de vida— da que non se desfixo nunca máis.

Volvín a esa imaxe logo de conversar con el, o luns 18 de agosto, para lle preguntar polo estado dos lumes en Ourense e particularmente, polo incendio de Oímbra.

O lume iniciouse o martes 12 de agosto e enseguida saltou os límites municipais para se internar nos concellos veciños de Monterrei, Cualedro, Verín e Laza. O día 15, segundo informacións da Consellaría de Medio Rural, acabouse unindo cun lume rexistrado no Concello de Xinzo de Limia e segundo os datos desta mañá (21 de agosto) xa supera as 17.000 hectáreas de monte queimado.

Aparentemente, o incendio desencadeouse pola imprudencia dun operario que levaba a cabo tarefas de limpeza no monte, no medio dunha onda de calor e, no medio —tamén— dunha longa seca, xusto cando o índice de risco de incendio se atopaba no máximo nivel e prohibía ese tipo de actividades. O operario, detido e actualmente en prisión provisoria, foi imputado por un delito de incendio forestal cometido por imprudencia grave e, ademais, por tres delitos de lesións de carácter grave —tres brigadistas mozos resultaron feridos, sorprendidos polo lume durante a extinción— afirmou que, no momento dos feitos, traballaba cun tractor para unha empresa contratada pola sociedade mercantil pública autonómica Seaga. A instrución do proceso determinará as responsabilidades desta causa, mais, con todo, non parece que a análise deste acontecemento poida restrinxirse ao seu percurso xurídico, nin a súa complexidade verse apagada polas ansias punitivistas da época. 

De acordo coa información publicada até agora, os traballos irregulares de desbroza activaron dous focos no lugar d’A Granxa, unha Parroquia de Alta Actividade Incendiaria (PAAI), segundo o PLADIGA 2025, onde tamén se iniciou o lume que, en 2022, calcinou a Capela de Santa Ana, a Santaniña, a ermida de orixe altomedieval —rapidamente reconstruída— que constitúe o maior elemento de identificación colectiva dos veciños de Oímbra e a onde se sobe en peregrinación, desde o val, cada mañá do día 26 de xullo, para honrar a santa e celebrar a comunidade. 

Paradoxalmente, A Granxa, ese lugar que o vocabulario técnico e administrativo da Xunta de Galicia identifica como unha PAAI, tamén é un lugar de lecer e felicidade histórica para a miña familia e para moita xente da miña xeración na Comarca, o noso principal refuxio climático lúdico ao longo de moitos veráns —antes da irrupción das piscinas públicas e privadas— nunha zona apresada do río Búbal, onde nos bañamos durante décadas desde o momento en que o Támega deixou de ser un río apto para o baño —en Oímbra— por causa das deficiencias na depuración das augas que se verten no río. Eis un sinal da mutación climática en curso, A Granxa, un lugar que na miña memoria evoca con facilidade un espazo de goce dos corpos e de encontro veciñal —no que pasar xunto a outros as horas centrais das sestas estivais—, transmutado en epicentro incendiario dun mundo en apuros, unha sorte de “zona crítica” inadvertida e opaca na que as condicións de habitabilidade están en xogo para calquera vivinte.

Na mañá do día 18 de agosto, o meu primo atendeu o teléfono no serradoiro e entre os ruídos das serras, –“Brais, a ver, igual non se oe ben porque estamos cortando unha madeira agora” e, inmediatamente, transmitiume o seu desasosego: “isto é unha guerra, unha guerra que acaba coa provincia e que agora mesmo non hai como parar”. O meu primo ama o monte e vive del, nunha das últimas fotografías que teño de Oímbra na galería de imaxes do meu teléfono aparecemos os dous subidos a un penedo rodeados de monte baixo: carqueixas, xestas, queirugas e pedra espida. Ir ao monte: esa foi e aínda é a modalidade afectiva máis singular do noso encontro en Oímbra. Para nós, que “nunca fomos modernos” (Latour, 1993), ir ao monte non significa facer unha rota ou atinxir un cumio —tampouco, exactamente, entrar en comuñón coa paisaxe—, senón estar xuntos nunha peculiar economía lingüística que converte un goce sensorial nunha sorte de ritual co que atender de maneira intensa ao territorio, entendido como unha paisaxe, viva e activa, poboada por unha multitude de seres vivos non humanos e entidades non vivas vibrantes. En certa medida, unha suposta experiencia de silencio sacábanos da introspección e daba pé a unha infinidade de conversas sen palabras, unha experiencia semellante á que relata Baptiste Morizot (2021) no capitulo introdutorio do seu libro Maneras de estar vivo:

“Así que a natureza se desnaturaliza (deixa de ser un fondo liso continuo, un decorado dunha única estancia, un fondo contra o que se representan as tribulacións humanas), así que os seres vivos se retraducen en seres e non en obxectos, o cosmopolitismo multiespecie vólvese desbordante, abafante para a mente: viramos unha minoría. Unha boa terapia para os modernos que adquiriron o costume ruín de transformar todos os seu outros en minoría” (p. 22). 

Subimos con frecuencia á Santaniña, para ver xuntos o val, e desde o alto escoiteille moitas veces pronunciar a frase rotunda “a veiga está a poula” ou, nunha variación menos recorrente, “o val está a poula”: unha síntese territorial crúa e un modo de malestar anoado a esa síntese. Xeografía, dó e melancolía.

A veiga de Oímbra, na beira do río Támega, está situada nunha das partes máis amplas do val de Monterrei, un espazo fértil, historicamente cultivado por patacas e cereal (centeo, maioritariamente, e trigo) que nas últimas décadas tomou a figuración dun espazo con trazos de abandono, a pesar do auxe recente da plantación de godello.

Agora ben, se unha parte significativa da veiga e o val están a poula, como estará o monte? Se o avellentamento demográfico e o despoboamento do rural provocaron o abandono dalgunha das actividades produtivas máis importantes do territorio —as que achegaban máis sentido e orde a súa habitabilidade—, que acontece con ese monte que arde de maneira recorrente?

O martes 19 de agosto chamei ao meu tío Xé, xubilado hai moitos anos tras unha vida dedicada ao monte e á corta e venda de madeira:

–“ O problema do monte é o abandono. Hai moito abandono. Hai algo que se abandona e non se regula, isto habería que regulalo, pero non se fai, ninguén o fixo. Este ano presentouse cun calor descomunal, moitos días seguidos. Na primavera choveu moito e hai moito material no monte, xestas altísimas e iso é un combustíbel tremendo. O monte está moi descontrolado e camiña sen rumo, son moitas hectáreas abandonadas. Hai que investir diñeiro e que as desbrozadoras traballen todo o ano, limpar o monte o ano todo pero tamén pensar a política forestal, hai árbores que arden mal e até poden facer de devasas. En calquera caso, cómpren máis e mellores cortalumes. Pero tamén é certo que coas temperaturas que temos agora os incendios son moi imprevisíbeis”.

O seu discurso ten puntos compartidos coas declaracións feitas dous días antes por Marc Castellnou, o inspector xefe do Grup d’Actuacions Forestals (GRAF) dos Bombers de la Generalitat de Catalunya —unha figura interesantísima, con ampla presenza pública internacional, a quen lle debemos, entre outras cousas, a circulación do concepto “incendios de sexta xeración ou megaincendios” na esfera pública—. Na entrevista publicada o día 17 de agosto na edición de Cataluña do xornal El País, Castellnou, sempre orixinal na súa argumentación e renitente ás obviedades, oferecía algunhas pistas:

"O ecosistema renóvase con perturbacións. Se non facemos unha renovación planificada da paisaxe, farase de maneira catastrófica. Vemos un monte arder e levamos as mans á cabeza e lamentámonos. Mais o desastre non é que un bosque arda, o desastre é a falta de xestión dese monte. Somos incapaces de ver que precisamos xestionar a paisaxe para surfear a onda da mudanza climática (…).

Levamos un verán extremadamente cálido, con ondas de calor que se prolongan durante semanas. Nos anos sesenta e setenta do século pasado estas ondas tan calorosas eran escasas, e nos noventa tiñamos algunha que duraba días. Agora, porén, temos varias que duran semanas. Os montes reséntense. É un impacto directo das alteracións climáticas. Quen non o vexa é porque non o quere ver (...). 

Cando tes un país moi cargado de vexetación, con moita enerxía para arder, isto é o que acontece. Se non contamos cunha paisaxe preparada para frear o lume, con estes episodios de mudanza climática dificilmente poderemos apagar os incendios” (Marc Castellnou, El País, 17 de agosto de 2025).

A entrevista é fascinante; mais, con todo, as dúas cuestións chave apuntadas por Castellnou —a saber, a centralidade da mutación climática nas vicisitudes e comportamentos dos novos lumes e a necesidade de xestionar o monte de acordo coas novas condicións que impón esa mutación— non parecen causar aínda o interese da esfera pública. Máis do que un asunto inmanente, radical e cotián, a mudanza climática parece remitir aínda, de maneira maioritaria, a unha transcendencia afastada, ou como sostiña o meu colega Tomás Sánchez Criado nunha conversa de Telegram: “parece que se trata o clima como unha especie de cousa cósmica, un azar raro do destino, externo, sideral”.

Dalgún modo, a tese da piromanía e a busca de bodes expiatorios a quen culpar, así como o debate sobre a suficiencia ou insuficiencia de medios técnicos para a extinción dos lumes —mais unha arma arreboladiza no litixio político máis degradado que tamén invoca a culpa—, parecen exercer máis forza libidinal en moitos dos razoamentos públicos dos últimos días, do que a asunción dun Novo Réxime Climático e a relación deste coa virulencia dos incendios forestais contemporáneos. 

A psicanálise de orientación lacaniana reflexiounou abondo sobre o par culpa-responsabilidade. Mentres a administración da culpa sitúa e individualiza o mal nun outro inadaptado e externo ao corpo social —pensemos na figura máis fantasmática do pirómano—, esa operación impídenos entrar nunha relación de responsabilidade coas causas dun fenómeno complexo co que, talvez, as nosas formas de vida teñen máis implicacións das que estamos dispostos a asumir.

A este respecto, quero recuperar outra declaración de Castellnou na entrevista citada:

P. Cando hai un incendio sempre se escoitan críticas que aluden á mala coordinación e á escaseza de medios.

R. É normal. Cando tes unha emerxencia queres que cha solucionen, e rápido. A sociedade esixe solucións porque considera que é o seu dereito. Mais todos temos unha responsabilidade en que a nosa casa sexa segura. 

Mais, que responsabilidade sería esa? Ou, noutras palabras, por que nun contexto de ondas de calor prolongadas, estrés forestal, emerxencia incendiaria, ameaza e devastación sobre os territorios e os corpos afectados polos lumes —humanos e non humanos—, a pulsión parece dirixir as sensibilidades, os discursos e os corpos, case exclusivamente, cara ao circuíto culpa-punición en lugar de promover un espazo de indagación, atención, escoita e aprendizaxe colectiva propio daquilo que Doreen Massey (2004) deu en chamar unhas “xeografías da responsabilidade”? Por que a tese triste, cínica e potencialmente paranoica do “terrorismo incendiario” ou a expresión popular “chiscáronlle” —perspectivas marcadas pola busca dun Outro todo-el-culpábel sobre o que descargar o malestar e a angustia— teñen máis éxito na argumentación e o debate público do que a asunción dun non saber e o traballo de indagación colectiva que permita coñecer mellor as condicións dos novos incendios —na perspectiva do Novo Réxime Climático— e responsabilizarnos todos e todas polo mantemento das condicións de habitabilidade nun mundo mutante e descoñecido que algúns científicos nomean como o Antropoceno?

Nese sentido, nunha conversa con Víctor Resco de Dios —Catedrático de Enxeñaría Forestal na Universitat de Lleida—, no contexto do programa Conversaciones Sonda Internacional, Castellnou afirmou que, infelizmente, a día de hoxe, moitos montes peninsulares contan con todos os ingredientes para que, de poder iniciarse un lume, o monte arda. Entre outras cousas porque no contexto da mutación climática, o monte precisa renovarse e adaptarse a esa mutación. 

Paréceme moi importante destacar —e outorgarlle un papel preponderante nas nosas análises e na elaboración de políticas públicas— a tese ecolóxica que sostén que os ecosistemas renóvanse por perturbacións. En certa medida, a renovación dos ecosistemas estase producindo a través do lume, de lumes cada vez maiores e máis intensos; nalgunhas ocasións, “megaincendios”. O paradoxo, máis tamén a oportunidade, é que —como sinala Castellnou— “un megaincendio é un incendio sobre o que temos un megadescoñecemento”, aínda que cada vez se saiba máis sobre eles.

Do punto de vista da extinción, Castellnou sostén que os sistemas de extinción da Península Ibérica apenas teñen capacidade de mellora: non é un asunto de máis medios, senón de xestión do territorio e doutra relación co lume: outra forma de responsabilidade e coidado territorial?

Lumes Nunca Máis?

O lume é un actor chave do territorio; nese sentido, a consigna “Lumes nunca máis” pode ser útil para a mobilización cidadá e, con certeza, éo para xuntarnos e manifestar a nosa indignación, pero do punto de vista da ecoloxía e da viabilidade presente e futura dos territorios, o lume non é o Outro da ecoloxía ou do monte, senón, mais ben, un modo de modelaxe da paisaxe co que debemos aprender a entendernos doutros modos. Nese sentido, o lema da icónica campaña pública coa que o extinto Instituto para la Conservación de la Naturaleza (ICONA) do Goberno de España popularizou o lema Todos contra el fuego, no ano 1988, tampouco parece axudarnos a promover eses outros modos de convivencia heteroxénea entre os seres. Dun punto de vista non antropocéntrico, a aspiración dunha xestión sustentábel do monte non pasa pola extinción do lume como fenómeno ecolóxico, senón —máis ben— polo estabelecemento doutros modos de convivencia co lume. Noutras palabras, a política do lume non encaixa nun marco binario de lume si ou lume non. Non é tampouco o lume en si, como un Outro sinistro que ameaza os nosos territorios e formas de vida, cando non a propia vida, ou a vida de moitos outros vivintes non humanos —aínda que tamén sexa iso—, senón, máis ben, un asunto relativo aos termos e modos da nosa relación co lume. Non é o lume contra nós, senón o lume e(n) nós na era da mutación climática e do aumento xeneralizado das temperaturas. 

A este respecto quero aproveitar este texto para traer para a conversa pública o concepto do Piroceno e, tamén, o libro co que o historiador ambiental Stephen J. Pyne (2022) formulou esa tese, The Pyrocene: how we created an age of fire, and what happens next:

"O Piroceno conta a historia do que aconteceu cando unha especie que manexaba o lume, a humanidade, se atopou cun momento especialmente receptivo ao lume na historia da Terra (...). Desde que apareceu a vida terrestre, as chamas prosperaron. Porén, nos últimos dous millóns de anos, un xénero adquiriu a capacidade de manipular o lume, transformándose con rapidez a si mesmo e, finalmente, o mundo. Desenvolvemos ventres pequenos e cabezas grandes ao cociñar os alimentos; ascendemos na cadea trófica ao cociñar as paisaxes; e agora convertémonos nunha forza xeolóxica ao cociñar o planeta."

O libro de Pyne é un traballo estimulante e singular porque describe e analiza o lume como un fenómeno nuclear á vida humana; porén, a nosa alianza co lume, esa relación que nos deu o superpoder que nos permitiu vivir mellor, hoxe entraña riscos e ameazas. 

“A serra ardeu sempre”, esta frase, recorrente en moitas conversas nos últimos días, devén nunha incógnita inquietante cando parece que a era da mudanza climática nos confronta cun novo mundo no que xa non controlamos áreas importantes da paisaxe e, por tanto, tampouco o lume que nos afixeramos a regular. A propagación do lume depende, en gran medida, da maneira en como se organizan as sociedades e os territorios. Os pobos ancestrais sabían diso, máis o avance científico e tecnolóxico coa súa tendencia a caixanegrizar os procesos que goberna permitiunos esquecer ese vínculo: desvinculándonos. Domesticamos o lume, inscribímolo en máquinas e ferramentas —desde as cociñas até as calefaccións—, porén, o noso proceso modernizador, sintetizado no mandato cruamente formulado por Bruno Latour (2023) na frase “Abandonade o voso pasado e separádevos da terra”, tivo consecuencias problemáticas, alén do innegábel benestar conseguido. O abandono do rural e a concentración da vida humana nas cidades —espazos de emancipación, progreso e benestar— deu lugar a unha nova configuración da vida non humana no monte coa acumulación incesante de biomasa. Como sostén Pyne, vivimos nunha auténtica “idade do lume”, o Piroceno, e nesa era, propulsada pola mudanza climática os incendios forestais ameazan con se volver incontrolábeis.

Precisamente, o día 18 de agosto, nunha entrevista realizada a pé de monte por Europa Press TV, Víctor Resco efectuou unhas declaracións moi significativas: 

“En España a superficie forestal está aumentando. En Europa nunca tivemos tanta superficie forestal como temos agora polo menos nos últimos 100.000 anos. Isto é unha oportunidade excepcional, mais tamén trae consigo moitos riscos e hai que xestionalo, pero non o estamos xestionando e moita da madeira que consumimos aquí vén doutros bosques do mundo nunha sorte de colonialismo ambiental do século XXI. España ten máis medios aéreos que California por hectárea forestal, España investiu e inviste moitísimo en medios de extinción forestal e temos moitos medios, porén, non somos capaces de dobregar o problema dos incendios. Por que? Porque o problema radica en que a vexetación está medrando moito e ese exceso de vexetación non o consume ninguén. Na era preantrópica, antes dos humanos, os herbívoros e os propios incendios consumían esa vexetación, na época digamos dos humanos, da man da agricultura, etc. nós consumiamos ese exceso. Agora, cos montes abandonados ninguén está consumindo ese exceso de vexetación. Esa é a chave de bóveda do problema. Se o fiamos todo a termos cada vez máis medios de extinción e non xestionamos o exceso de vexetación o que veremos é que os noso incendios serán cada vez maiores” (Víctor Resco de Dios, 18 de agosto de 2025, Europa Press TV).

Síntoma 

A pesar do traballo inxente nos dispositivos de extinción —nunca dispuxemos de tantos datos, equipos técnicos, protocolos, formación e ferramentas, sofisticadas e financiadas, para estudar e enfrontar os lumes— hai algo no monte que non marcha ben: algo non vai. O lume, nese sentido, pode ser entendido como un síntoma, un fenómeno que se caracteriza pola súa constancia e insistencia: porque non desaparece e porque excede a forza da nosa vontade e intención, desbordando os protocolos e os dispositivos de extinción. 

Cando un suxeito decide visitar a un psicanalista, faino porque hai algo nel que non marcha, unha angustia da que se quere liberar, mais que dura e persiste, atrapallando a súa vida nun penar demais. A consistencia e duración do síntoma distíngueno doutras formacións do inconsciente de carácter máis fugaz: actos fallos, acting-out, lapsos, etc. En “A dirección da cura e os principios do seu poder”, un texto escrito no ano 1958 e compilado nos Escritos 2, Lacan (2009) afirma que a marca da entrada nunha análise é a rectificación subxectiva do suxeito, é dicir, o proceso polo que a persoa transforma a súa posición de suxeito fronte ao seu malestar: responsabilizándose por este e poñendo fin á queixa ou a culpa sobre terceiros. Por tanto, unha análise comezaría cando a persoa se implica na súa queixa, cando o suxeito repara no seu compromiso inconsciente na fabricación do seu síntoma, e non cando visita unha consulta.

No Seminario 21, Lacan (1973-74) formula a tese do horror ao saber. Aínda que resulte contraintuitivo, o horror ao saber pode ser máis preponderante na vida dos humanos do que o desexo de saber. O pensamento evita sempre o Real e como o evita sempre da mesma maneira: repite. A teoría psicanalítica sinala que hai un núcleo da repetición que ten que ver co trauma, cunha ferida fundacional impensada e indicíbel. Mais o trauma pode facer síntoma: facerse escoitar. 

Pode que algo desta orde estea acontecendo cos incendios forestais: algo do que non queremos saber exprésase nese funcionamento anómalo que non deixa de ser un funcionamento, nesa intrusión virulenta do lume radicalizado en moitas áreas rurais. Cando algo é negado no simbólico, cando nos negamos a lle poñer palabras a algunhas cuestións sensíbeis, ese algo pode retornar no Real da peor das maneiras.

Así, se o lume pode ser un síntoma —dos efectos do abandono do rural sumados ás novas condicións ambientais impostas pola crise climática?—: como podemos tratar ese síntoma? 

Nunha conferencia pronunciada en Granada no ano 2010, o psicanalista coruñés Manuel Fernández Blanco formula unha distinción que pode resultar interesante para pensar a política do lume no Piroceno. Fernández Blanco diferencia dous modos de tratar o síntoma: o da saúde mental e o da transferencia psicanalítica.

No discurso da saúde mental o síntoma existe na súa dimensión de doenza, unha doenza que o campo biomédico podería curar: traducido para o obxecto de interese deste texto, o lume como doenza —causado por doentes: pirómanos ou políticos irresponsábeis— e a extinción centralizada nun corpo de expertos —que saben e poden— como a súa principal terapéutica/modo de gobernanza. Fernández Blanco sinala que se situamos o síntoma na dimensión da saúde, as súas condición de existencia son as dun trastorno definido estatisticamente: “un dato homologábel que exclúe a particularidade”. Dalgún modo, o ideal da saúde mental é acalar o síntoma, silencialo mediante a estatística, substituílo por unha técnica experta, homologalo, facelo comparábel e baleiralo do seu enigma mediante unha técnica universal. No caso do lume: máis datos e máis medios.

Porén, para a psicanálise, o síntoma como unha formación do inconsciente pode conter unha dimensión de verdade, de mensaxe, segundo Fernández Blanco: “a vertente querer dicir do síntoma”. Dese modo, a pregunta podería ser: por que arde o monte a pesar de dispormos de mais coñecementos e máis medios técnicos ca nunca? A esperanza, se cadra, está no síntoma, na análise da súa dimensión de verdade, naquilo que o lume dá a ver cando arde todo e o fume non nos deixa ver nin respirar. Penso, por exemplo, e non só, nos efectos máis problemáticos do noso acceso á modernización, naquilo que quedou nun segundo plano no campo do valor e da distinción moderna e, particularmente, na mutación climática en curso: esa metamorfose do mundo da que, frecuentemente, non queremos saber nada aínda que ela insista —por exemplo, con ese real apavorante que son os incendios forestais ingobernábeis—. 

Estes días, a miña familia de Oímbra e unha infinidade de familias ourensás viven aflitas no medio da vaga de incendios. Ao mesmo tempo, veciños e veciñas enfrontan o lume, aliados cos seus saberes e os seus corpos: xunto aos dispositivos de extinción ou sós. 

Máis unha vez, a pregunta que insiste e non cala: continuaremos enmudecendo o síntoma —ensarillados nun litixio de métricas sobre medios técnicos ou buscando un Outro-todo-culpábel que nos redima— ou loitaremos por facelo falangueiro e proliferante a través de novas xeografías da responsabilidade que nos impliquen a todas e todos no mantemento das condicións de habitabilidade dos territorios no tempo da crise climática? Como facelo?

Bibliografía

• Lacan, J. (1958) “La dirección de la cura y los principios de su poder”. En Escritos 2 (pp. 559–617). Siglo XXI.
• Lacan, J. (1973-1974). Seminario 21. Los no incautos yerran [Manuscrito inédito]. https://seminarioslacan.wordpress.com/wp-content/uploads/2015/02/26-seminario-21.pdf
• Lacan, J. (2022) [1974]. En los confines del seminario, seguido de La tercera y de Teoría de Lalengua. Paidós. https://www.lacanterafreudiana.com.ar/2.5.1.35%20%20LA%20TERCERA.pdf
• Latour, B.(1993). We Have Never Been Modern. Harvard University Press.
• Latour, B. (2023). Habitar la Tierra: Conversaciones con Nicolas Truong. Arcadia.
• Massey, D. (2004). Geographies of Responsibility. Geografiska Annaler. Series B, Human Geography, 86(1), 5–18. http://www.jstor.org/stable/3554456
• Morizot, B. (2021). Maneras de estar vivo. La crisis ecológica global y las políticas de lo salvaje. Errata Naturae.
• Pyne, S. (2022). The Pyrocene: how we created an age of fire, and what happens next. University of California Press.