Julia Otero, José Montilla, José Corbacho, Rosa Díez e hai nada Ángel Viñas ou Pedro Almodóvar. Parece que dun xeito ou doutro a palabra “galego” como concepto ou como adxectivo circula na opinión pública cun sentido determinado. O discurso público é unha autopista na que circulan conceptos, termos, ideas, frases, tópicos, orixinalidades e ocorrencias que se mesturan e entremesturan dun xeito máis ou menos orixinal. O relato que xorde de e dende a chamada “opinión pública” está realizado a partires dun canon consensuado principalmente polo poder e as estruturas coercitivas do sistema que van engordando os medios de comunicación “oficiais” de dereita e de esquerda, os intelectuais con alcance mediático e os políticos. Todo ese discurso é “sobado” nunha orde ou noutra para construír argumentarios que despois se converten en verdades oficiais e que pasan a debuxar imaxes polo conxunto de todos os que nos achegamos e somos espectadores e habitantes dos circuítos da chamada “sociedade da información”, na que os conceptos son mercadoría enfornada con palabras baleiras e cursis como “visibilidade”, “valor” ou “excelencia”.
Temos, pois, que as palabras e os conceptos serven para construír discursos dentro dun “Espazo público” concreto, neste caso poñamos España. Ese “Espazo público” está localizado perfectamente dentro dos límites do que podemos denominar un Estado–nación moderno. Debemos recordar que os espazo xeográficos conciben e albergan coñecementos e ideas en base a eles, como demostra no noso caso a literatura, o pensamento e a política española, galega, catalá, etc. Ata aquí todo claro. Pero agora temos que profundar no uso desas palabras e conceptos que circulan no “Espazo público”, de que xeito se poñen en circulación e dende onde. E o que é peor, que imaxes crean estas argumentacións a nivel individual e colectivo. Nace así o pensamento controlado, onde tanto as narracións que se crean como os imaxinarios que producen están xerados intencionalmente, é dicir, dentro dos límites do discurso oficial que ten que circular nese Espazo público construído.
Seguindo este razoamento, está claro que o adxectivo ou substantivo “galego” ten un significado pexorativo en parte do noso “Espazo público” español. Determinados xornalistas, historiadores, políticos e agora artistas devolveron ó Espazo público a súa imaxe (consciente ou inconsciente) do concepto do galego, pensando que estaban facendo un acto de orixinalidade ou de concreción definitoria. Os usuarios non son totalmente culpables de nada. Pero, sobre todo, cando se explican en segunda volta, o erro queda meridianamente claro. Recorramos ó exemplo de Almodóvar hai uns meses. O destacado cineasta español fixo unha serie de comentarios en relación ó grave problema dos afectados polo engano das preferentes. De tal xeito, en primeiro lugar fixo alusión a “un hombre analfabeto, gallego, que le han hecho firmar…”. En segunda oportunidade, despois de que parte dos membros do “Espazo público” lle afearan o argumentario, matizou: “siento admiración por la cultura, el paisaje, la gastronomía y el pueblo gallego”. É dicir, a primeira frase sería un razoamento “circulante” na opinión pública que Almodóvar detrae como símil para o seu razoamento. En ningún momento pensa en insultar a ninguén nin en menosprezar, simplemente recolle un estereotipo que cre apropiado porque “circula” no “Espazo público” e que pensa que non está en discusión. Na aclaración posterior recorre a algo máis elaborado, a un imaxinario, onde Galicia é un lugar, sen dúbida periférico, que está alá nunha esquina onde hai unha paisaxe preciosa, onde se come moi ben e onde, incluso, hai unha “cultura”. Este razoamento está vinculado máis a unha imaxe, a unha postal ideal que se creou de Galicia como lugar de paso nunha viaxe imaxinaria ou real, na que se fai parada para observar unha paisaxe creada en base a un inconsciente onde vemos “o outro” que non temos no “un”, que somos nós. Noutras palabras, buscamos unha paisaxe totalmente creada no “Espazo público”, dende o centro, para opoñer a xeografía do centro de España á da periferia. Porque o pensamento do ollo a través del cal observamos a paisaxe española tamén foi creado de forma centralista, e o subconsciente do ollo lévanos a verter esa imaxe que fabricaron para nós.
Deteñámonos un momento, fugazmente, en como se construíu a idea do galego na historia. Nos séculos XVI a XVIII, os historiadores casteláns estaban na tarefa de reafirmar as súas historias oficiais en base a demostrar a fundación primitiva do Reino de Castela e da Monarquía Castelá. Nese relato integrarían a outros Reinos, como o de Galicia. E aí se presenta ó galego como o “mendaz” , o “trapalleiro”, como o “mentireiro” ou o “falso”, fronte ó castelán que representaría o “veraz”, o “xeneroso” e o “hospitalario”. Esta idea é moi evidente na literatura. Así, recollendo a Tirso (Escarmientos para el cuerdo): “Si sois gallego / no dudo publiquéis cualquier secreto / en viéndoos en aprieto / ninguno allá hace mudo”. ou a Cervantes (La entretenida): “Bodegón con pies, camine / que aquí no le conocemos / calle o pase, porque olisca / a lacayo y a gallego”. Tamén é habitual o desprezo ás mulleres galegas, como é o caso de Castillo Solórzano ou Quevedo. Tampouco escapan a estas circunstancias Lope (“Ni perro negro ni mozo gallego”) na Dorotea, nin Góngora. Nesta época, por tanto, encontramos xa toda unha serie de adxectivos e substantivos que comezan a aparecer nas narracións colectivas sobre o galego.
Uns séculos despois, pese ós intentos da historiografía do século XIX por crear un relato romántico sobre Galicia con bases mitolóxicas, a dimensión do galego opacouse novamente na ditadura franquista nuns anos nos que “a longa noite de pedra” (Celso Emilio Ferreiro) supuxo o menosprezo do propio cultural e lingüístico e a circulación dun relato centralista e esencialista. Algo que continuou en certa medida na Transición e na democracia. Pese ós grandes avances da historiografía galega, o labor dos intelectuais e xornalistas, e os estudos dos diferentes investigadores e profesores das Universidades galegas, o relato único seguiu en vigor (herdando inconscientemente o peso da tradición). A historia da cultura da que é debedor (e representa) Almodóvar baséase en que a Transición cultural é un conxunto de liñas de forza que se expandiron dende Madrid á periferia, onde unha serie de manifestacións artísticas e personaxes son fundamentais para explicar o renacemento cultural transicional en toda España. Así, sería imposible explicar o relato cultural dos oitenta en calquera cidade española sen Almodóvar, Alaska e Loquillo. A isto temos que engadirlle que os relatos que se crearon na periferia foron igual de centralistas que o nacional. De tal forma, os oitenta culturais en Galicia serían couto de todos os anteriores máis os “grandes homes” da “movida” galega, desconsiderando todo o demais.
Para concluír, por tanto, temos un sentimento consciente e inconsciente que vincula o galego a un imaxinario negativo, e ben é certo que tamén hai toda unha asociación positiva do “galego” asociado a persoas traballadoras e cumpridoras. Pero analizando a dimensión negativa, ademais do propio sentimento tamén existe a construción dun relato centralista que necesitamos compensar coa aparición doutros discursos que reequilibren a narración dentro do “Espazo público” e que nos mostren unha realidade máis poliédrica. Neste sentido, os acontecementos en Galicia dende as últimas eleccións municipais co triunfo das alternativas de consenso populares (as chamadas “Mareas”) puxeron de manifesto a necesidade de poñerse en marcha para acadar novos equilibrios entre o discurso centralista estatal, representado tanto polos partidos tradicionais como polos novos, e o galego. Ata agora, a unión das diferentes sensibilidades de esquerda e nacionalistas construíran un espazo conxunto na procura dunha alternativa social ó Sistema. Agora trátase de zurcir o social co nacionalismo, pero tanto co nacionalismo político, como co cultural, social e epistémico. Todos eles non poden renunciar a mostrar un proxecto propio arredado do centralismo, o cal ten que entender dunha vez que a nación galega ten unhas peculiaridades propias. A última viaxe mesiánica e fugaz de Pablo Iglesias para buscar adhesións coas diferentes forzas nacionalistas é unha mostra de que cambiaron poucas cousas. O erro está en pensar que o nacionalismo galego é propiedade só dos partidos. Ese é o antigo discurso. Agora hai que entender que o nacionalismo tamén é parte da xente, e que o político é só un sector dentro dun todo cultural, lingüístico, social, económico e científico.
As diferentes xeografías “periféricas” xeran distintas linguas, coñecementos, sensacións, relacións e sentimentos nacionais. Dalgunha forma existe unha tensión centro-periferia que temos que enriquecer dende “as aforas” para manter unha certa compensación co “centro”. É necesario un enfoque non centralista para mostrar outros discursos, outras posibilidades narrativas, outros personaxes, outras dimensións sensitivas e, por suposto, outras perspectivas e linguas. ¿É ese enfoque o nacionalismo periférico? Non é seguro na súa dimensión política, pero si, polo menos, na súa vertente social, cultural e epistémica, dende as cales se pode construír unha repolitización baseada en novos consensos.
