Guillermo Zapata non é racista, tampouco antisemita, nin negador do Holocausto, senón todo o contrario. De feito, sempre condenou as políticas xenófobas, como as de caza ao mendigo e o encarceramento do inmigrante por indocumentado, implementadas precisamente por aqueles que desde o PP acúsano do que non é. E, no entanto, por mor dunha conversación por Twitter sobre os límites do humor, que tivo lugar fai catro anos e na que reproducía a maneira de ilustración exemplos extremos de humor cruel, foi linchado mediáticamente véndose obrigado a dimitir do seu cargo de Concelleiro de Cultura do concello que goberna Agora Madrid.
Máis aló do particular, das descontextualizacións e do mal gusto dos chistes, o caso pon de relevo un problema político de máxima envergadura e que ten que ver coa disciplina neoliberal na Sociedade da Transparencia
Á denuncia destes tweets sumouse a doutros con sarcasmos que tempo atrás empregou para criticar a instrumentalización das vítimas do terrorismo por parte do PP; e un último tweet desafortunado á mantenta dunha desas vítimas, Irene Villa. Agora ben, máis aló do particular, das descontextualizacións e do mal gusto dos chistes, o caso pon de relevo un problema político de máxima envergadura e que ten que ver coa disciplina neoliberal na Sociedade da Transparencia.
Neoliberalismo, capital humano e axencias cualificadas
Calquera que sexa a súa forma, austríaca ou británica, da Escola de Chicago ou de Friburgo, o neoliberalismo establece como imperativo tanto a flexibilidade como a plasticidade do suxeito. En tanto que empresario-de-si medido como capital humano, investidor en si mesmo e en busca de constantes investidores1, ao suxeito esíxeselle:
1) a continua reinvención de si mesmo en vistas a maximizar a súa adaptabilidade en contextos cambiantes;
2) a diversificación dinámica de si mesmo mediante o deseño e a xestión da súa portfolio, do seu capital e cartafol de produtos, co fin de alcanzar sempre maiores niveis de empregabilidade e banqueabilidade (accesibilidade ao crédito e capacidade de atracción de investidores).
As redes sociais non son alleas ao neoliberalismo cotián2. Son, entre outras cousas, tecnoloxías de produción, xestión e deseño do portfolio, monitorizable polo propio usuario, para medir o seu desempeño, en termos de likes e tweets, visualizacións das súas páxinas e número de fans, followers e amizades, todo iso ranquinizado con índices de impacto e estatísticas que cualifican a información en bruto. O auto-estima ou auto-apreciación é o que está en xogo. A cuestión é manexar o teu stock como un capital bolsista; lograr que non perda valor e a poder ser incrementalo cos investimentos correctos. Non se trata só de Facebook ou de Twitter, senón tamén de redes sociais que funcionan de maneira análoga noutros sectores do capital humano: Tinder para a autoxestión en rede do capital erótico-amoroso dun; Academia.edu para o capital de investigación; Linkedin para xestionar a túa identidade profesional, etc3.
Todo iso forma parte das transformacións da gubernamentalidade neoliberal que acompañaron ao auxe do capitalismo financeiro e da economía dixital nas últimas décadas, inscritas, por tanto, na financiarización e ranquinización da vida cotiá.
Do capitalismo financeiro á vida cotiá
As redes sociais son ambivalentes. Contribuíron a dar luz e a animar os procesos de revolución democrática, pero son tamén unha vasta tecnoloxía de control
As redes sociais son ambivalentes. Contribuíron a dar luz e a animar os procesos de revolución democrática, pero son tamén unha vasta tecnoloxía de control que mediante a transparencia extractiva e almacenable por o Big Data engorda a información dispoñible de cada cal, da súa práctica cotiá, ao longo do seu timeline.
Almacénanse as amizades e contactos, as operacións comerciais, cada acto de consumo, a participación en eventos, as opinións de todo tipo, os hobbies, os gustos musicais, sexuais e políticos. A vida, calquera vida, devén transparente, obxecto do marketing, continuamente auditable e avaliable segundo o seu desempeño actual e previsións futuras.
Michel Feher fala de rated agencies para definir a condición neoliberal4. O neoliberalismo impón unha existencia onde cada cal está suxeito, en cada vez en máis dominios, ás axencias de avaliación e cualificación, similares a as rating agencies do capitalismo financeiro. Tinder é a Standard & Poor's das finanzas do amor e do sexo; Thompson Reuters, o Moody's do capital académico. Facebook e Twitter funcionan como extensións dos departamentos de Recursos Humanos.
Disciplina e formalización
Non importa que un sexa anti-racista, a cuestión é non verter na rede nada que poida ser descontextualizado
O caso de Guillermo Zapata ilustra o exercicio político da disciplina na Sociedade da Transparencia. Serán premiados quen teñan o seu historial limpo. Un hixienismo extremadamente perverso pois, como demostra o caso mencionado, impón unha autocensura tenaz: non importa que un sexa anti-racista, a cuestión é non verter na rede nada que poida ser descontextualizado.
Antes de internet, o medo do político ou calquera outra persoa pública consistía en utilizar as palabras exactas nunha entrevista ou ante as cámaras, de forma que os medios opositores non puidesen descontextualizarlas. O efecto sobre o discurso foi notable. Cada vez converteuse máis nunha chea de frases feitas, unha ridícula formalización ou estandarización que, paradoxalmente, tentando defenderse cada político da descontextualización, contribuíu ao descrédito dos políticos no seu conxunto: "falan como o fai un xogador de fútbol ao terminar o partido, cunha linguaxe extremadamente artificial, baleiro e previsible".
Tentando defenderse cada político da descontextualización, contribuíu ao descrédito dos políticos no seu conxunto: "falan como o fai un xogador de fútbol ao terminar o partido, cunha linguaxe extremadamente artificial, baleiro e previsible"
O efecto desta hiperformalización do discurso e a súa relación coa perda de lexitimidade foron estudados por Alexei Yurchak e Dominic Boyer para o caso do discurso post-stalinista en varios países do socialismo real. Estes antropólogos salientan ademais o útil que resultaba nesta situación comunicacional o humor como ferramenta de combate5. A súa tese é que a caída do socialismo real soviético e alemán tivo bastante que ver coa rixidez desta hiperformalización. Noutro lugar analicei esta cuestión en relación á irrupción do movemento dos indignados (15M) e a situación lingüística que atopou. Tamén aquí o humor xogou un papel decisivo6.
Transparencia e disciplina
Moi a miúdo foron cuestionadas varias formas de disciplina implícitas nas políticas neoliberais: disciplina mediante a débeda privada, que fará que o traballador tema perder o seu posto e non poder pagar as súas mensualidades; disciplina do desempregado, que aceptará someterse ao control e á formación continua para non quedar fóra da carreira pola empregabilidade7. Pero en verdade esta vai máis aló. Chega até o auto-disciplinamiento moral que é o correlato de exposición mediática esixida para cada cal na súa cotidianeidade.
O político que non queira arriscarse a desvalorizar o seu capital debe censurarse desde o comezo, mesmo moito antes de poder imaxinar chegar ao seu cargo
Dado que o timeline rexistrado se remonta ao primeiro uso de internet, o político que non queira arriscarse a desvalorizar o seu capital debe censurarse desde o comezo, mesmo moito antes de poder imaxinar chegar ao seu cargo. Será premiado quen desde o seu máis temperá mocidade, na súa continua reinvención de si mesmo e exposición, minimice ao longo da súa vida a posibilidade de entrar en contradición consigo mesmo, quen minimice os cambios de opinión, quen non se preste a excentricidades, quen non emita opinións arriscadas. En verdade, o devandito para o político, ou calquera outra persoa pública, será igualmente válido para case calquera: o banqueiro terá o rexistro da vida cotiá do cliente que pida un préstamo, e o empregador de quen buscan emprego e quen xa ten ao seu cargo.
O ideal neoliberal dun suxeito emprendedor, creativo, que rompe co establecido, que se enfronta ás convencións e acepta o risco de crear o novo aínda que desconcerte e incomode, choca co disciplinamento moral e a autocensura asumida ao responder á esixencia de prestarse a unha continua exposición, avaliación e cualificación dos actos propios, as palabras e a imaxe. O que o caso até aquí comentado ilustra é, precisamente, esta aporía, así como a dimensión distópica das utopías da transparencia e o suxeito neoliberal.
Notas
1. M. Foucault. 2007. Nacimiento de la biopolítica. México D.F./Buenos Aires: Fondo de Cultura Económica.
2. P. Miroswki. 2013. Never Let a Serious Crises Go to Waste. Londres/New York: Verso. (Publicado en español por Deusto co título Nunca dejes que una crisis te gane la partida).
3. W. Brown. 2015. Undoing Demos. Zone Books: New York.
4. M. Feher. 2009. "Self-Appreciation; or The Aspirations of Human Capital" en Public Culture, 21(1): 21-41. Véxanse tamén a serie de conferencias que ditou no Goldsmiths da Universidade de Londres. O libro Rated Agencies: Political Engagements with Our Invested Selves, que próximamente publicará Zone Books, desenvolve estas cuestións.
5. A. Yurchak. 2005. Everything Was Forever, Until It Was No More: The Last Soviet Generation. Princeton: Princeton University Press; A. Yurchak. 2003. “Soviet Hegemony of Form: Everything Was Forever, until It Was No More” en Comparative Studies in Society and History, 45(3): 480-510; A. Yurchak e D. Boyer. 2010. “American Stiob: Or, What Late-Socialist Aesthetics of Parody Reveal about Contemporary Political Culture in the West” en Cultural Anthropology, 25(2): 179-221.
6. A. Fernández de Rota. 2013. “El acontecimiento democrático. Humor, estrategia y estética de la indignación” en Revista de Antropología Experimental, 13: 1-21.
7. Por exemplo, C. Laval y P. Dardot. 2013. La nueva razón del mundo. Gedisa: Barcelona; e M. Lazzarato. 2011. La fábrica del hombre endeudado. Madrid: Akal.
