A fin da miña adolescencia e o comezo da miña xuventude coincidiu con dous acontecementos de signos opostos que me impresionaron moi vivamente, como creo que a moitos dos mozos daquela época: un moi desolador, o golpe militar en Chile, e outro moi esperanzador, a revolución dos caraveis en Portugal.
En efecto, a chegada ao poder do socialista Salvador Allende en Chile, tras o triunfo nas urnas da esquerdista Unidad Popular no ano 1970, supuxera para os mozos progresistas de todo o mundo unha esperanzadora posta en práctica da posible vía democrática ao socialismo, poeticamente reforzada por Pablo Neruda como embaixador en París e mesmo pola Academia Sueca concedéndolle ao devandito poeta comunista o Premio Nobel de Literatura. Como música de fondo, descubriamos a canción da xa entón traxicamente falecida Violeta Parra e escoitabamos ao seu seguidor Víctor Jara, que non tardaría tampouco en falecer traxicamente.
A chegada ao poder do socialista Salvador Allende en Chile (...) supuxera para os mozos progresistas de todo o mundo unha esperanzadora posta en práctica da posible vía democrática ao socialismo
Por isto, o cruento golpe de estado do Xeneral Augusto Pinochet do 11 de setembro de 1973, apoiado polo imperialismo estadounidense e causante de miles de vítimas mortais, entre elas a do propio presidente Allende, conmocionou literalmente as nosas conciencias solidarias e ilusionadas. Primeiro chegou a noticia da morte de Salvador Allende na mesma cadeira presidencial, resistindo ata o último momento; logo foron chegando as dos masacres colectivos e apresamentos masivos nos estadios; a do asalto das casas do poeta Pablo Neruda, entón enfermo, que viu acelerar o seu fin en medio da represión e quizais do seu envelenamento; a do asasinato do cantante Víctor Jara, a quen tronzaron previamente as súas mans guitarreiras... E moito despois aínda os selectivos crimes nacionais e internacionais perpetrados pola detestable Dirección de Inteligencia Nacional (DINA), policía política da ditadura pinochetista.
Ao principio, as noticias chegábannos moitas veces escamoteadas ou manipuladas, pois estabamos aínda baixo a ditadura criminal franquista, e había que obtelas a través de emisoras de radio estranxeiras, pero algún medio español, como a revista Triunfo, ofreceu moi abondosa información sobre o tema, presentando un número coa cuberta elocuente e completamente en negro sobre a que se podía ler tan só a palabra “CHILE”. Esta portada reflectía moi ben o meu estado anímico naquela hora: un loito integral absolutamente ocupado por Chile na cabeza e no corazón. De feito, merquei unha gran cartolina negra na que escribín con xis a palabra “CHILE” e colgueina no meu cuarto, onde estivo varios anos, ata que tiven que remodelalo con novos andeis polo imparable incremento dos libros. Iniciadas as miñas relacións amorosas con Carmen Blanco, ela mesma reescribiu e logo fotografou o cartel en cuestión.
A verdade é que a total indignación que me causou aquel golpe sanguento nunha idade tan propicia para o romanticismo revolucionario como a dos dezasete anos que eu tiña entón, motivou que estivese absolutamente disposto a colaborar, do xeito que fose, na loita contra o golpismo criminal, incluíndo sen dúbida o desprazamento a Chile. Comprendía moi ben os voluntarios internacionais que viñeran combater contra o fascismo durante a guerra civil española e eu críame capaz de facer outro tanto contra o fascismo en Chile. Se a España do 36 foi para a mocidade e a intelectualidade progresista mundial unha conmoción fundamental na súa conciencia civil, o Chile do 73 supuxo algo moi parecido para min e para moitos outros mozos europeos e americanos daquela época.
O golpismo militarista de Pinochet fixo presente na miña vida, pois, a barbarie do fascismo en xeral, pero tamén, dalgún xeito, a brutalidade da sublevación militar de 1936 en España que desembocou nos corenta anos de ditadura franquista. Acaso por ambas razóns tal ditador se me fixo sempre moi persoalmente repugnante e nel encarnei todos os males do militarismo que aparecen no sarcástico concurso de déspotas do meu esperpento escénico “Gran Tirano”, incluído no libro A loita continúa.
A última satisfacción que tivo o meu proxenitor pouco antes de falecer foi a de coñecer o arresto do tirano chileno en Londres
Compartín moito co meu pai, vello antifascista que padecera a represión e o cárcere franquistas e con quen a miúdo escoitaba as noticias das emisoras de radio internacionais, o afecto por Allende, de quen eu tiven gravada a voz no disco Chile vencerá, e o noxo por Pinochet, a quen ambos viamos como un sucedáneo do aborrecible Franco. Xa nonaxenario, a última satisfacción que tivo o meu proxenitor pouco antes de falecer foi a de coñecer o arresto do tirano chileno en Londres, moi xustamente acusado polo xuíz español Garzón de xenocidio, terrorismo internacional, torturas e desaparición de persoas.
Polo demais, literatura, canción, cine e artes plásticas retroalimentaron durante décadas a miña cívica e constante conmoción polo fascismo en Chile, dende a ultimísima poesía de denuncia da intervención estadounidense atribuída a Pablo Neruda á recente Damnatio Memoriae sobre aquel horror de Luis Cruz-Villalobos, pasando por Las brujas de uniforme que me regalou e dedicou Armando Uribe e polo INRI do arrestado e torturado Raúl Zurita; dende as novelas de Jorge Edwards, Isabel Allende, Luis Sepúlveda ou Roberto Bolaño ao cine de Patricio Guzmán, Miguel Littin, Ricardo Larraín ou Pablo Larraín, sen esquecer ao greco-francés Costa-Gavras; dende a musica dos cantores chilenos dos que falarei noutra crónica á de foráneos como os cubanos Carlos Puebla, Silvio Rodríguez e Pablo Milanés, os franceses Léo Ferré e Renaud ou os británicos The Clash...
Con esta irredutible bagaxe ideolóxica, histórica, memorialista, sentimental, emocional, musical e poética cheguei en 2025 a Santiago de Chile, disposto a percorrer os lugares sobre os que tanto lera, vira e escoitara, cuxo rexistro fotográfico agradezo fondamente á sempre solidaria Adina Ioana Vladu, miña sufrida acompañante no arrepiante periplo, malia que xa se abriran, como vaticinara Allende, as grandes alamedas chilenas dando paso á ansiada liberdade.
En consecuencia e por suposto, xa o primeiro día de estancia na cidade visitei o interesante e conmovedor Museo de la Memoria y los Derechos Humanos. Tal complexo foi inaugurado en 2010 pola presidenta socialista Michelle Bachelet, quen fora torturada durante a ditadura pinochetista como o seu pai, o Xeneral Alberto Bachelet, que morreu preso a consecuencia do maltrato. O museo, situado nun magnífico edifico escultórico de vidro sobre urdido de cobre, linda coa Plaza de la Memoria, utilizada para exposicións, e cunha contorna chea de referencias memorialistas ata o subsolo.
Con esta irredutible bagaxe ideolóxica, histórica, memorialista, sentimental, emocional, musical e poética cheguei en 2025 a Santiago de Chile, disposto a percorrer os lugares sobre os que tanto lera, vira e escoitara
O interior contén un importante Centro de Documentación e salas dedicadas aos dereitos humanos, ao golpe de estado de 1973 en Chile, á ditadura militar do Xeneral Pinochet, ao seu rexeitamento internacional, ao exilio que ocasionou, á brutal represión no interior, á dor provocada na infancia á descendencia dos inmolados, ás progresivas demandas de verdade e xustiza, á loita pola liberdade e ao retorno da democracia. Impresionan o gran miradoiro de centos de fotografías de vítimas do pinochetismo, barbaries tan atroces como as da terrorista Caravana de la Muerte e algúns materiais reais de tortura e encarceramento. Na súa tenda adquirín recordos da visita, incluído un agasallo para a investigadora galega Cristina Fiaño, que foi a primeira en describirme este loable museo cando o visitou persoalmente e que ademais comisariou co mesmo espírito e acerto a musealización memorialista do Vello Cárcere do meu Lugo natal.
Seguidamente fun visitar o Palacio de la Moneda, sede da presidencia de Chile, que fora bombardeado polos militares golpistas en 1973 e que alberga un moderno Centro Cultural subterráneo, dotado de diversas salas de exposicións, museo patrimonial, tendas de artesanía e cafetería, ademais de acoller a Cineteca Nacional de Chile e o Centro de Documentación de las Artes. No exterior, rendín homenaxe á estatua en bronce do inmolado presidente Salvador Allende, debida ao escultor chileno Arturo Hevia, non casualmente situada diante do Ministerio de Justicia y Derechos Humanos. Nas proximidades puiden ver o retrato do inesquecible presidente nun mural coa bandeira chilena nos altos da sede da histórica Central Unitaria de Trabajadores y Trabajadoras de Chile (CUT).
Estadio Víctor Jara
Logo achegueime ao antigo Estadio Chile, agora Estadio Víctor Jara, onde o cantautor estivera preso, como tantos centos de antifascistas, e fora torturado antes de ser asasinado, como lembra na fachada unha placa: “Sitio de Memoria Estadio Víctor Jara (Ex Estadio Chile). Centro de detención, tortura y ejecución”. En fronte reprodúcese o seu rostro nun gran mural. Así mesmo, hai outra placa conmemorativa na Escuela de Ingeniería Geográfica da Universidad de Santiago de Chile, pois fora detido no seu interior cando o recinto albergaba a Universidad Técnica del Estado.
Ademais, o escritor galaico-chileno Edmundo Moure conduciume ao bar restaurante santiaguino Unión, de gran tradición literaria, en cuxo Rincón de los Poetas aparecen retratos dos vates Jorge Teillier, fillo de pai represaliado, proxenitor de fillos exiliados e cantor de “los amigos muertos”, e Aristóteles España, quizais o máis novo dos prisioneiros confinados e torturados pola represión pinochetista no campo de concentración da Isla Dawson, dura experiencia padecida aos dezasete anos que inspirou o seu poemario precisamente titulado Dawson.
Mais por todo o país hai memoriais de vítimas da ditadura, como a placa, na que constan 60 vítimas, que vin nas proximidades do Barrio París Londres de Santiago de Chile: “En memoria a los trabajadores metalúrgicos detenidos, desaparecidos y ejecutados durante la dictadura”. Ademais, no número 38 da propia Calle Londres atopei outra placa no que fora “Centro secreto de detención, tortura, desaparición y exterminio” controlado pola terrorista DINA entre 1973 e 1975, onde se fai constar que 98 persoas, incluídas dúas mulleres embarazadas, foron liquidadas alí. Diante do edificio esténdense polo empedrado do chan 98 placas de ferro fundido cos nomes das persoas alí inmoladas. O lugar foi declarado monumento histórico e destinado a “espacio de memorias”. Cando o visitei, dos seus balcóns penduraban dúas pancartas xustamente reivindicativas que fixen e fago miñas: “TODA LA VERDAD / TODA LA JUSTICIA” e “PROTECCIÓN A LOS SITIOS DE MEMORIA ¡AHORA!”.
