Un especialista pode acumular moito coñecimento sobre unha área moi concreta da realidade social e natural, mais quen se achega sempre á verdade – isto é, á complexidade – das cousas e abre perspectivas para plantexar problemas e solución que moitos especialistas non alcanzan a albiscar, é iso que comúnmente chamamos razón crítica.
A razón crítica -isto é, a filosofía, mais non só- non nega nin ignora as contribucións do especialista en calqueira eido científico, ao contrario, tenas sempre en conta, apoia as súas contribucións nelas e, ademáis, interésase por calqueira rama científica partindo tanto do que cremos que está formal e empíricamente aceptado como verdade como do que cremos que aínda non está formal e empíricamente aceptado como verdade. A función da razón crítica é ampliar horizontes e situarnos no panorama xeral e histórico das ciencias sociais e naturais e das artes, dos problemas ético-morais intrínsecos á aplicación social de todo tipo de tecnoloxías e ciencias aplicadas así como, tamén, dos problemas ético-morais intrínsecos á vida en común, así nas ciencias da saúde mental -individual e colectiva- como na ciencia política ou en asuntos que teñen un marcado carácter existencial ou de procura do sentido da vida, pouco susceptibles de solucións utilitarias, técnicas, científicas ou políticas. Non se trata de dar últimas respostas, senon de abrir unha fiestra mental e afectiva para as persoas que sintan a necesidade de compartir estes asuntos, de racionalizalos, de facelos intelixibles para orientarse neste complexo e convulso tempo que nos tocou vivir –pregúntome se hai algún que non o fose -.
Un filósofo non é máis importante que un fontaneiro, un electricista, un carniceiro ou un xardineiro; exercer docencia universitaria ou dar clases en secundaria como tal non garantiza en absoluto o posuír unha especie de poder chamánico especial que che capacite para estar sempre no certo mentras tódolos demais están trabucados. O filósofo, simplemente, ou a miña modesta concepción de tal mester, é un ser que nunca as ten todas consigo: é un impulso vital e intelectual intrínseco a él. Non problematiza nin barrena no baleiro por pose académica ou deformación profesional -ademais de potencial mestre de filosofía son sociólogo e, creo, sei manter os pés nas cousas humanas, demasiado humanas-.
Obviamente, ese estereotipo sempre encaixa con casos particulares, mais xa sabemos perfectamente en qué están psicolóxicamente fundamentos os estereotipos e cómo funcionan: parten dunha construcción mental ou dunha imaxe mental socializada e extenden a mesma a tódalas individualidades que se acerquen a esa imaxe. Hai, en efecto, filósofos de profesión, así na docencia universitaria como nas nosas escolas, que non sinten ese impulso vital -o cal non quere decir que sexan, nin moito menos, bos u malos mestres, mais sí que teñen unha certa tendencia ao distanciamento frívolo a a usar pouco a imaxinación social, emocional e empática-, mais as persoas maduras saben perfectamente que, máis alá da función de argamasa social que confirman ese estereotipo: tristemente, autoidentificámonos moitas veces burlándonos dos outros ou etiquetándoos antes de coñecelos.
Se de algo peca o impulso filosófico é de ter ese orgullo constructivo, tan detestado pola moral de rabaño dominante, de distanciarse daquelas persoas demasiado convencidas de ter a razón do seu lado -sobre todo daquelas moi achegadas a certa posición de status conferida por certo poder político ou daquelas que disfrutan de certo poder carismático conferido pola súa condición de rockstars, líderes de opinión ou calqueira continxencia absurda: xa se sabe, famosetes dos guettos culturais e políticos da máis diversa especie, cuñaos de onte, de hoxe e de mañá incapaces de aceptar que unha opinión é só iso, unha opinión lexítima de proferirse verbalmente, e ren máis, ou progres e indies doutrora ou progres e indies 2.0 que, aínda sen ter a máis mínima idea dun campo específico das ciencias, abrazan a verdade científica aceptada do seu tempo co mesmo fanatismo co que Calvino abrazaba a fe protestante, créndose máis modernos e vanguardistas que calqueira ser que aplique un san escepticismo cara a tendencia a non diferenciar o mundo dos feitos do mundo dos valores.
Non: o ser e o deber ser non comen sen conflicto na mesma mesa : vale que a terra non é plana e a gravidade é unha forza matemáticamente formalizada dende hai tempo dende a nosa posición relativa no cosmos, mais daí a atributar de científico, e por ende, de incuestionable, calqueira cachibache mental que non vai máis alá dun mito científico socializado ou dun prexuizo que nos convén utilitariamente tomar por certo, por moi coherente que sexa na súa comparación cun enunciado do tipo os unicornios existen e pacen en Chantada, media un longo treito.
As matemáticas e a lóxica axudannos moito a afinar os nosos argumentos, nada máis e nada menos, mais houbo lóxicos matemáticos –Kurt Godel, in memoriam- que deixaron ben demostrada a indemostrabilidade dos axiomas básicos e, en consecuencia, tamén a súa incompletitude. Tamén os principia matemática de Bertrand Russell, que aspiraban a facer coa lóxica e as matemáticas o mesmo que aspirou a facer Isaac Newton coa física clásica -un corpo de leises formalizables que sentasen definitivamente as bases da lóxica e das matemáticas-, tiveron que rendirse ante a evidencia de que a lóxica só pode responder de e ante sí mesma -David Hume e Wittgenstein, in memoriam-, mais en ningún caso compartir a mesma casa que a ética -porque a ética era, para Hume, cuestión de sentimientos, e para Wittgenstein, cuestión de mística: algo irracional mais non por elo inexistente nas tormentas da conciencia do ser humano- nin tampouco a mesma casa que a física e o mundo dos feitos observables: a lóxica pertence ao reino do abstracto e formal, é unha linguaxe artificial e convencional, mais non ten a substancia material dos feitos observables aínda que ás veces os referencie, e non serve tampoco para descubrir conexións, regularidades ou leises entre eles.
O filósofo, volvendo ao rego, se de algo peca, é de escéptico e precavido, mais só ata que non ten ao rato ben agarrado polo rabo. Nun país coma España -chámeno estado plurinacional para non ferir demasiadas susceptibilidades identitarias-, cunha tendencia excesiva á simplificación, á estereotipación, a afrontalo todo baixo unha estricta e violenta lóxica bipolar ou ben a tomarse as cousas cun humor evasivo, nihilista e autosatisfeito na súa mediocridade –o que nada ten que ver coa pillería e a sagacidade, dons que sí admiro cando asumen certo compromiso-, o darlle as costas á filosofía e ás humanidades, sexa nas súas correntes máis clásicas coma nas súas correntes máis contemporáneas e de vangarda, tirá como consecuencia cultural o non superar nunca tódolos erros históricos e estereotipos culturais que cometemos no pasado como sociedade: ao tempo.
O criterio ético, estético, político e científico, coma todo, edúcase, entrénase; é coma un musculo, e aínda que ás veces pode resultar doloroso o ter que abandoar aqueles anclaxes cognitivos e afectivos que críamos inapelables, á larga, merece a pena. Trátase de xerar músculo crítico e ético na sociedade civil, de saber distanciarse dos gurús que propoñen solucións fáciles amparándose nas convencións e lugares comuns da comunidade científica, que non está libre de sospeita no que se refiere a confundir a verdade co criterio de autoridade dos seus escribas e cos intereses extra-científicos aos que sirven.
Trátase de distanciarse da retórica política que inflama as emocións excluíndo automáticamente do debate a quen non se vincula co sentido común establecido pola locomotora mediática e dixital en tempo real configurada polas redes sociais, valéndose incluso da carta de autoridade dos técnicos anteditos e movilizando enormes recursos en materia de tertulianos-mercenarios e especialistas en relación públicas mendigando os aloumiños da radio e a prensa escrita.
Trátase de distanciarse do marketing comercial e publicitario, así como dos gustos estéticos dominantes, para sospeitar da suposta necesidade de considerar que determinadas texturas do sentimento, a sexualidade, a apariencia corporal e o gusto cultural son normais e superiores mentras que o resto son anormais e inferiores. Trátase de aprender a integrar complementariamente dentro da diferencia para saber aprezar as estructuras común subxacentes entre, por pór un exemplo, un tema de Metallica e a consagración da primavera de Stravinsky. Trátase de non ter que militar no capricho acrítico e endogámico dos ritos e prexuízos dunha tribu urbana de arrabaldo ou dunha suposta elite intelectual e estética de academia que che suxire cómo debes pensar, sentir, vivir e qué forma de vida (sic) supostamente coherente con iso tes que levar -coma se a túa vida necesitase desesperadamente de rituais rixidamentre deterministas e só puideses relacionarse con quen os comparte ao 100%-.
Trátase, en definitiva, de devir persoa e de chegar a percibirnos en tanto en canto iso, persoas, trascendendo os fetiches e as mitoloxías fabricadas pola industria cultural para manternos ben controladiños nos nosos guettos en base ao que mercamos, consumimos, escoitamos, lemos, vestimos, bebemos, comemos, facemos e ensinamos nas redes.
Disto, e de moitas máis cousas, é do que se trata en filosofía.
E creme, paga a pena.
