A editorial Positivas está a lanzar este ano as Obras Completas de Vidal Bolaño, un proxecto no que o selo vén traballando dende finais do 2011, moito antes de que as Letras Galegas se lle dedicasen a Roberto Vidal Bolaño. Polo momento, nas librarías xa chegaron os dous primeiros dos seis tomos que conforman a colección. Francisco Macías, director de Positivas, e Xosé Manuel Fernández Castro Pepes, investigador do universo bolañés e autor do estudo A obra dramática de Vidal Bolaño (Laiovento, 2011), encárganse da edición destas Obras Completas do dramaturgo.

A intención de publicar as Obras Completas de Vidal Bolaño chegou moito antes de que a Real Academia Galega decidise que as Letras Galegas 2013 se lle dedicasen o dramaturgo. Como xurdiu a idea?

Fernández Castro Pepes (P): Eu teño entendido que xa antes, en 2007, houbera algunha tentativa. Eu comecei a me interesar polo asunto en 2007, cando lin a miña tese de doutoramento sobre Vidal Bolaño. Belén Quintáns, naqueles tempos, tiña un proxecto interesante, facer unha biblioteca Vidal Bolaño en volumes soltos e estaba cunha editorial falando do asunto. Ese proxecto quedou apartado, atascouse e, despois no 2001, digamos que se entrou nunha nova fase cando houbo un acordo entre Macías e Belén. E comezamos a traballar.

"Os editores, os editores pequenos, temos que buscar os espazos que deixan libres as grandes editoras. En Galicia, a verdade, deixan case todo libre e non é difícil atopar espazos. Roberto era un deses espazos"

MACÍAS (M):  Os editores, os editores pequenos, temos que buscar os espazos que deixan libres as grandes editoras. En Galicia, a verdade, deixan case todo libre e non é difícil atopar espazos. Roberto era un deses espazos. Eu lembro que en 2007 viñeran desa editorial, que era Sotelo Blanco, a me pedir permiso para poder editar a obra Rastros. Eu preguntei para que e contáronme que querían facer unhas obras completas. A min interesábame tamén o asunto, tiña a intención, pero facer dúas resultaba imposible. Retireime, pero como iso non foi para adiante, puiden facelo eu. Un día Pepes fíxonos unha celada a Belén e a min...

P: No día da presentación do libro de Laiovento, coincidiron Paco e Belén e pensei que era o momento de os abordar.

M: E fíxoo, en público, diante de todo o mundo. E nada, fomos tomar un café aí ao Agarimo e falamos do asunto.

P: Entón, a partir de novembro de 2011, comezamos a reunirnos e a traballar máis en serio. En principio, ía ser iso, unha biblioteca cunha morea de volumes. Practicamente, un libro por texto, agás algúns que ían ser moi breves e que se podían reunir nun único tomo. Estabamos inicialmente, ademais de Paco e mais eu, Belén e Roi Vidal. Os catro, inicialmente, tiñamos un deseño nese sentido de biblioteca, mais veuse abaixo por mor de que en xuño de 2012 a Real Academia decidiu concederlle as Letras Galegas.

"En principio, ía ser iso, unha biblioteca cunha morea de volumes. Practicamente, un libro por texto, agás algúns que ían ser moi breves e que se podían reunir nun único tomo"

Por que caeu ese deseño?

P: Porque non parecía moi lóxico levar a cabo ese proxecto a moi longo prazo, cando de súpeto parecía que ía ser urxente poñer á disposición do público a obra o antes posible. Ademais, a obra sería moi cara se unha persoa quería adquirir todos os títulos por separado. Dese xeito, xurdiu a posibilidade de reducilo e de facer todo en menos tempo.

M: Tivemos sorte de que se viñese abaixo esa intención. A percepción que podes ter dun autor a través das obras soltas, non é a mesma que a que adquires ao ler as obras en conxunto.

"Cada un dos seus textos é magnifico, pero é que estamos ante a nova experiencia de poder ler textos magníficos e moi dispares deste autor un tras outro. E un decátase do xeito que ten Vidal Bolaño de enganchar á lectura"

P: A xente vai cambiar a concepción que ten de Vidal Bolaño. De feito, xa está cambiando. Cada un dos seus textos é magnifico, pero é que estamos ante a nova experiencia de poder ler textos magníficos e moi dispares deste autor un tras outro. E un decátase do xeito que ten Vidal Bolaño de enganchar á lectura. Á xente entra nun volume e comeza a ler os textos. Le un e, cando o remata, xa automaticamente comeza outro. De súpeto, vai vendo que son proxectos moi diferentes, pero todos magníficos. Un percibe mentalmente a inmensa contribución deste home á cultura. Cando estean todos os volumes, penso que esa percepción vai modificarse aínda máis. 

E as súas percepcións? Mudaron as percepcións que tiñan deste autor despois de se embarcar no proxecto de editar as obras completas?

M: Eu cambiei mesmo a percepción que tiña como lector. É o que di Pepes, iso pasa. Se fose unha biblioteca e colles un texto, cando rematas ese texto, pode que pares aí. Aquí non. Aquí compras Doentes, pero tamén levas As actas escuras e catro máis. Acabas un e segues lendo un tras outro. A min, traballar como editor xunto a Pepes, obrigoume a facer unha lectura máis pausada de todos os textos e todo iso serve para valorar aínda máis a Roberto.

P: A min no campo do texto dramático, como fora obxecto de investigación sobre o que traballei moitos anos, non me mudou a percepción. Eu xa fixera lecturas de conxunto. De todos os xeitos, os cambios de percepción que eu teño, proceden do ámbito da lingua. Fora un asunto que desatendera nas lecturas anteriores, porque me centrara máis nos elementos da construción dramática. Pero agora, estudando máis polo miúdo ese apartado, vexo un traballo de lingua máis profundo do imaxinado.

"Onde Valle-Inclán empregaba os galeguismos provocando ese efecto de estrañamento. Vidal Bolaño fai o mesmo, pero empregando o castelanismo para crear a súa Galicia bárbara"

Un aspecto da lingua destas Obras Completas é que se conservan modismos e castelanismos, que distan moito da corrección normativa. Era imprescindible manter estas fórmulas para non lles restar naturalidade e realismo aos textos, non?

P: Partimos do criterio de que emprega unha lingua de base estándar, pero que se permite certas desviacións do estándar para acadar efectos de estrañamento literario e sempre con mecanismos diferentes. Un deses mecanismos sería empregar o castelanismo como unha inversión do barbarismo valleinclanesco. É dicir, onde Valle-Inclán empregaba os galeguismos provocando ese efecto de estrañamento. Vidal Bolaño fai o mesmo, pero empregando o castelanismo para crear a súa Galicia bárbara. Non obstante, tamén emprega ao mesmo tempo fórmulas perdedoras. Igual que el é un autor da desgraza, entendida a desgraza como unha traxedia de pobres, tamén se pon ao lado das palabras perdedoras na loita da normativa lingüística. Traballando intensamente a obra dende un punto de vista lingüístico, decátaste de que hai unha tendencia que vai creando un modelo de lingua literaria propia ao redor deste autor.

M: A intención de facer esta obra completa de seis volumes tamén busca superar uns prexuízos que existen na cultura occidental e na galega, que é a desconsideración actual cara aos autores dramáticos. Son considerados escritores de segunda fronte aos señores poetas e señores novelistas, que si son considerados escritores. Ese é un intento, unha loita, que se está conseguindo.

"Unha profesora de galego en Caldas díxome que os seus alumnos atoparan por fin un autor galego que lles interesaba. Atoparon un e era Vidal Bolaño. Por que? Porque o entendían perfectamente"

Estase a acadar a revalorización?

M: Mira, eu estou todos os días na editorial e falando con xente. E teño moito contacto con profesores e deles hai moitos comentarios positivos. Unha profesora de galego en Caldas díxome que os seus alumnos atoparan por fin un autor galego que lles interesaba. Atoparon un e era Vidal Bolaño. Por que? Porque o entendían perfectamente. Iso si que é un salto moi grande na consideración de autores dramáticos.

P: Volvendo á linguaxe, nós aplicamos un criterio de destacar en cursiva as palabras e expresións que non forman parte do estándar. É unha aposta pola nosa parte para que, dende un punto de vista académico, non inflúa negativamente na fixación do estándar na xente máis nova. Ademais, había que analizar en todo momento que palabras eran buscadas para acadar ese fenómeno de estrañeza e cales eran simples despistes. Temos que ter en conta que Vidal Bolaño é un home do seu tempo, nacido no ano 1950 e que non foi escolarizado en galego. Tamén consideramos importante definir ao final do texto, nun glosario, os castelanismos. Non facelo, sería entender que estas obras completas non chegarían nunca a lectores lusos, por exemplo. E iso non o podemos dar por feito, xa que Vidal Bolaño é un autor exportable e sabemos xa que as obras completas tamén están voando a países africanos como Angola.

"Vidal Bolaño é un autor exportable e sabemos xa que as obras completas tamén están voando a países africanos como Angola"

Se é un autor exportable, haberá intención de realizar traducións?

M: Nós tivemos unha idea: empregar os Centros de Estudos Galegos para que traducisen dúas obras en concreto. Unha era Días sen gloria e outra, Saxo Tenor. Esta iniciativa foi presentada á Xunta de Galicia, que amosou o seu interese e que dixo que si a todo. Non obstante, polo momento non houbo nada máis. Palabras e pouco máis. Daquela, nós estivemos a semana pasada en Barcelona e Monica Camaño, en Croacia. Aproveitando esas circunstancias, propuxémoslles aos lectores de galego esa idea de traducir. E comecei unha campaña en internet para ver se a xente pode traducir as obras e despois, que se editen en libros e que as movan polos grupos teatrais desas áreas lingüísticas e tamén nas editoras. É un xeito de internacionalizar a Vidal Bolaño. Espallalo por aí. Nós queríamos implicar a administración para que pagase as traducións, pero... A ver se din algo despois do 17 de maio.

"Comecei unha campaña en internet para ver se a xente pode traducir as obras e despois, que se editen en libros e que as movan polos grupos teatrais desas áreas lingüísticas e tamén nas editoras. É un xeito de internacionalizar a Vidal Bolaño"

P: En Doentes, Vidal Bolaño escribe unha escena en Boisaca, onde hai alguén gravando unha cruz sobre a lápida de Valle-Inclán. Entón, o protagonista, ese cura carlista chamado Don Valeriano di que algún día todo o mundo aprenderá a ler en castelán grazas aos textos de Valle-Inclán. Nós podemos sacar a conclusión de que os textos de Vidal Bolaño poden funcionar do mesmo xeito para a nosa lingua.

Como se clasificou a obra de Vidal Bolaño nestes seis tomos?

P: Nas obras completas, temos un sexto tomo que recolle os textos que non son dramáticos. Despois, o quinto reúne textos que non teñen unha autoría plena del, son textos doutros nos que fixo algunha intervención. Os outros catro serían de autoría plena. Como clasificamos eses catro tomos? Nun caso polo tipo de público que teñen, por iso hai un tomo destinado aos textos de rúa infantil, que teñen ese nivel de proximidade. Despois temos un tomo que reúne os textos de teatro do aquí e do agora. Outro que recolle as producións que se dan nun ámbito histórico que son grandes producións. Por último, o tomo que falta reúne por un lado os textos da época Abrente e, polo outro, monólogos e soliloquios, que son fórmulas teatrais concretas. Penso que esta clasificación ten sentido, teñen unha coherencia todos os libros. 

"Temos uns sesenta subscritores e despois, do primeiro volume, levamos facturados uns 400. Pode parecer pouco, pero non o é. É teatro e eu tamén sei o que se vendeu en poesía no caso de Lois Pereiro"

Que acollida están a ter os dous primeiros volumes?

M: Temos uns sesenta subscritores e despois, do primeiro volume, levamos facturados uns 400. Pode parecer pouco, pero non o é. É teatro e eu tamén sei o que se vendeu en poesía no caso de Lois Pereiro. Ademais, coa obra completa, tamén queremos fuxir destas fastos e que a obra teña continuidade no tempo. Eu creo que o interesante é iso.

Faltan catro tomos aínda por saír e o 17 de maio xa está aquí...

P: O importante é que esta edición teña unha longa vida. Se se vai demorando a saída dos libros, non hai problemas. Nós xa publicamos dous tomos, que son doce textos diferentes... A verdade, non se trata de aceptar unha ditadura absoluta do día das Letras Galegas.

M: Como dicías ao inicio, nós comezamos a traballar antes das Letras Galegas, aínda que claro que a celebración nos condicionou bastante, pero non ao 100%. Os doce títulos publicados son os que máis lles apetecen aos lectores, porque o resto xa foron saíndo máis ou menos publicados antigamente para que as comprasen as administracións. Por certo, desta obra, a administración mercou cero. Mercou 50 do primeiro tomo e do segundo... Nada. O Concello de Santiago? Nada de nada. Ningún concello mercou nada, polo tanto tampouco merece a pena pensar nestes fastos e caer nas gadoupas da administración. Esas ansias son absurdas. Eu creo que, o importante, é que se está a descubrir un escritor. E hai que facer isto para que perdura.

"Desta obra, a administración mercou cero. Mercou 50 do primeiro tomo e do segundo... Nada. O Concello de Santiago? Nada de nada. Ningún concello mercou nada"

Daquela o 17 de maio non dá vertixe?

M: Non, ho! Para nada. Ademais, este ano é un fasto moi contraditorio. Creo que ten algo positivo, descóbrese un escritor. O sistema literario galego nunca tivo a Vidal Bolaño como escritor e agora vai ter que admitilo pola forza das súas obras. E, ao mesmo tempo, penso que a Real Academia Galega o ignora. E penso que está bastante incómoda. Neste momento si, hai un mes ou dous, non.

"O sistema literario galego nunca tivo a Vidal Bolaño como escritor e agora vai ter que admitilo pola forza das súas obras. E, ao mesmo tempo, penso que a Real Academia Galega o ignora"

Terá que ver algo co cambio de presidente?

M: Eu penso que si e creo que están incómodos. Pero a realidade sempre vai por uns camiños que nada teñen que ver cos académicos. Roberto, ademais, sempre foi por uns camiños non académicos... Pois mira, que se jodan.

Vou facer unha pregunta parva. Se tivesen vostedes que escoller unha obra de toda a produción de Vidal Bolaño, con cal quedaría?

M: Cala, home, cala!

P: Pois mira, eu négome a elixir unha. Négome radicalmente, porque o que se agradece en Vidal Bolaño é a súa pluralidade. Esa é a grandeza do autor. A súa grandeza non está nun único texto, senón no conxunto do seu proxecto literario, que é enorme. Non hai textos máis importantes ca outros... Agora ben, se me preguntas se hai algún texto que me chame a atención por algún motivo, pois mira, direi que As actas escuras sedúceme moito. É un texto brutal. Paréceme magnífico, un clásico, unha auténtica obra mestra. Redondo. Houbo un tempo no que se viu unicamente como un texto netamente literario e imposible de montar, pero a montaxe de Xulio Lago, unha cousa magnífica, demostrou que si era posible e funcionou de marabilla.

M: Xa que estamos, eu diría que Saxo Tenor, que ademais é unha obra que vexo moi paralela a Rastros. E tamén me gusta moito A burla do galo, con esa fluidez e ese humor.

"Vidal Bolaño foi o escritor, e insisto no de escritor, que mellor describiu a sociedade galega dos últimos 25 anos do século XX. E como a sociedade cambiou, el tamén foi cambiando as formas de comunicarse co público"

E unha última pregunta, que tamén ten bastante de tópico. Canto de cinematográfico hai na obra teatral de Vidal Bolaño?

P: Eu diría algunhas claves ao respecto. Na primeira etapa, na época Antroido, utilizaba como elementos de comunicación escénica os referentes da cultura popular. Despois, a finais dos oitenta, pasou sen facer teatro cinco anos e, despois, nos noventa, volve ao teatro e cambia os referentes da cultura popular polas referencias pop, polas referencias ao cine e á música. Por que? Porque a sociedade mudara e a nosa educación sentimental era moi diferente. As referencias cinematográficas hai que enmarcalas nese cambio comunicativo co espectador. Na segunda época, utiliza varias técnicas de distanciamento. Unha delas é a da fragmentación do relato, chegando a facer 50 secuencias distintas nunha obra, algo que está moi arredado do modelo de cinco ou tres actos. Moita xente entende iso como unha reacción ao seu paso polo audiovisual e como unha homenaxe ao cine. Mais tamén hai outros elementos que non se explican coa teoría da importancia do cine. Falo de recursos como que nos conta ao comezo da obra un final ou que haxa un personaxe que, como un narrador omnisciente, vai adiantando o que vai acontecer e vaino contando. Esas estratexias todas, ao final son as mesmas. Conforman a resposta galaica ao teatro épico.

M: Mira, eu non sei quen o dicía, pero escoiteino varias veces e é verdade. Vidal Bolaño foi o escritor, e insisto no de escritor, que mellor describiu a sociedade galega dos últimos 25 anos do século XX. E como a sociedade cambiou, el tamén foi cambiando as formas de comunicarse co público. Nun principio tiña esas referencias da cultura popular, despois foinas cambiando a referencias máis propias do momento, máis do cine ou da música. A sociedade foi cambiando, Vidal Bolaño tamén e, ademais, contóunolo como escritor.