"En ningún momento pensei que me gañaría a vida pola miña conta, con todo agora o que non se me ocorrería é volver traballar para outros". Dio Paloma, que con máis de cincuenta anos ten ás costas unha carreira profesional dedicada ao estudo de mercados que acabou en despedimento e que é, desde hai uns meses, cooperativista dunha tenda de produtos ecolóxicos nun mercado de Madrid. Como ela, case 300.000 persoas traballan nunhas das 17.000 cooperativas de traballo asociado que existen en España, unha fórmula empresarial onde obxectivos económicos e sociais van da man e que conseguiu resistir a crise mellor que as fórmulas empresariais tradicionais.

O emprego cooperativo caeu un 8% desde 2008, case a metade que o emprego total

Desde 2008 até agora, o emprego cooperativo caeu un 8%, mentres que o emprego total diminuíu nun 15%. De feito, aínda que no último ano o mercado laboral segue destruíndo postos de traballo a un ritmo superior ao 4%, a destrución de emprego nas cooperativas practicamente estabilizouse.

O presidente da Confederación Española de Cooperativas de Traballo Asociado (Coceta), Juan Antonio Pedreño, asegura que a fortaleza das cooperativas radica "no compromiso do grupo humano que forma parte delas". "Os socios e as socias adoptan as medidas que consideran necesarias para manter os postos de traballo, que é a tarefa fundamental pola que sexa crean as cooperativas. Se hai menos ingresos porque hai menos vendas, redúcense gastos, non despedindo a xente senón baixando soldos, se fai falta un 30%", di.

Nas cooperativas, a prioridade é o mantemento do emprego e a toma de decisión é horizontal

Nas cooperativas de traballo, a prioridade é o mantemento do emprego e a toma de decisión é horizontal: aínda que poden dotarse de órganos de dirección, é finalmente a asemblea de cooperativistas -cuxos votos teñen todos o mesmo valor- quen toma as decisións ou delega o seu mandato neses órganos. Por lei, unha parte dos beneficios non pode repartirse, ao contrario, dalgunha forma ten que reverter no proxecto.

Tras o mostrador do seu posto no Mercado de San Fernando, Paloma e Asun atenden os clientes. A súa cooperativa, La huerta del Sol, naceu da asemblea de desempregados de Sol, concretamente do grupo de autoemprego e cooperativas. Despois de meses formándose, acudindo a xornadas e escoitando uns e outros, un pequeno grupo animouse a montar o posto. En total son nove: catro socios traballadores -todos maiores de 50 anos procedentes do desemprego- e outro cinco cooperativistas.

"É unha solución emerxente, unha necesidade, non queda máis remedio se queres un traballo. De momento dános para cubrir os gastos. As decisións tomámolas en asemblea os traballadores unha vez á semana, a cousa está difícil pero teño fe en que superaremos as dificultades", explica Asun, que admite que ás veces necesitan mediadores para superar as dificultades que se lles expoñen no día a día.

Segundo Coceta, o 80% das persoas que traballan en cooperativas teñen un emprego estable, xa que son socios da cooperativa. Ademais, as mulleres ocupan o 50% dos empregos e o 40% dos postos de responsabilidade, "moi por riba do resto das empresas", din.

"É inevitable que sigan a tendencia xeral do mercado laboral, pero si conseguen resistir mellor a crise"

Para o presidente do Observatorio da Economía Social, José Luis Monzón, hai varios factores que o explican: "O seu modelo de gobernanza, son empresas autoxestionadas, e a política de pactos laborais entre os cooperativistas, que fan que os axustes se fagan principalmente conxelando salarios ou recortando xornadas, por exemplo. Non hai milagres, e é inevitable que sigan a tendencia xeral do mercado laboral, pero si conseguen resistir mellor os embates da crise".

"O que chega á cooperativa repártese, prima a persoa e non o capital", afirma Pablo Ascasíbar, un dos membros de Cooperama, a nova unión de cooperativas de traballo de Madrid. Ascasíbar sinala a intercooperación entre cooperativas como outra das claves da súa resistencia.

O 85% das novas cooperativas que se constitúen fórmanse no País Vasco, Catalunya, Andalucía e Murcia. O País Vasco é a comunidade onde o movemento cooperativo é máis forte e conta con algunhas das cooperativas máis coñecidas e consolidadas. É o caso do grupo Mondragón, que agrega a decenas de cooperativas -entre as que están algunhas marcas coñecidas, como Eroski e Fagor- e que emprega a máis de 83.000 persoas. Durante a crise, o emprego cooperativo apenas sufriu variacións no País Vasco. En Murcia, as cooperativas de educación -máis de oitenta- representan o 50% da educación concertada da rexión.

Unha cooperativa dedicada ao control de enerxía

En Barcelona e desde finais de 2008 funciona Cinergia, unha cooperativa dedicada ao control intelixente de enerxía. A súa evolución foi imparable: comezaron catro persoas e agora son quince; os seus beneficios pasaron a máis do dobre, se en 2009 facturaron preto de 300.000 euros, o ano pasado a súa facturación ascendeu a 750.000 euros.

"Foinos ben pola nosa situación no sector, ser cooperativa non interferiu na nosa actividade. O que probablemente pasase se en lugar de cooperativa fósemos unha sociedade anónima é que quizais o dono tomase decisións que non compartísemos sobre como dirixir a actividade ou o diñeiro", sinala Josep Rafecas, un dos cooperativistas.

O presidente de Coceta, Juan Antonio Pedreño, sinala que aos poucos se están sumando profesionais que até agora estaban afastados do movemento cooperativo, como arquitectos, avogados ou enxeñeiros. "Comparten riscos e gastos nun momento complicado", di.

Cinergia conta cunha estrutura empresarial, pero á hora de tomar decisións acódese a unha asemblea onde cada socio ten o mesmo poder de decisión. "Sentímonos cómodos á hora de traballar Non houbo ningún problema, os beneficios repartíronse na asemblea, á hora de investir tamén se decidiu entre todos", afirma Rafecas.

O ano que termina foi declarado polas Nacións Unidas como Ano Internacional das Cooperativas para subliñar o seu valor e darlles impulso. Actualmente, uns 800 millóns persoas están involucradas dalgunha forma no movemento cooperativo mundial. En termos de emprego, as cooperativas dan traballo a máis de cen millóns de persoas en todo o mundo.

A idea de darlle un xiro ao seu pequeno negocio roldaba pola cabeza de Mamen e a súa socia a finais de 2011. "Tiñamos ganas de cambiar de formato e empezamos a falar con xente. Queriamos promover unha economía máis social e colectiva, que ademais de conseguir empregos dignos, as nosas conciencias estivesen tranquilas", explica Mamen. Uns meses despois, en setembro, a súa cooperativa  Diwo, dedicada ao merchandising, o deseño e a produción e edición de vídeos, comezaba a andar en Madrid. Agora son catro socios traballadores e Mamen móstrase contenta coa súa evolución.

Como a outros proxectos nos últimos meses, o 15M deulles o empuxón definitivo: "Foi a puntilla, fíxonos ver que era posible e que non estabamos soas". Desde que empezaron a funcionar, xa puxeron en marcha algúns proxectos sociais que complementan a súa actividade.