A Manuel Figueiras, caro mestre.
Hai décadas que percibo unha ansiedade atroz pola influencia das redes sociais na comunicación humana: lin de todo, desde apocalípticos convencidos que as consideran como a principal causa do estado de histeria, velocidade e violencia globalizadas, ata integrados que perciben nelas un potencial novo estadio da evolución humana que tirán como consecuencia un maior grado de empatía e democratización do coñecemento e a cultura.
As redes sociais convertíronse na pantasma colectiva da conciencia occidental: inspira series televisivas, guións de filmes, ensaios sociolóxicos, tratados filosófico-literarios, enconados debates éticos e un longo etc. Son, sen dubidalo, a postmoderna fogueira das vaidades do tristemente finado Tom Wolfe
É curiosa a nosa tendencia a non reflexionar cara adentro: Non coñezo ningún proceso histórico carente de histeria, velocidade e violencia. Alí onde se manifesta, na acción humana, o poder, sempre existe histeria, velocidade e violencia; a conciencia de que se ten poder e de que se pode construir -ou destruir- a sociedade en dirección aos propios ideais xera sempre no ser humano ese tipo de ansiedade histérica. Isto foi tan certo onte como o será mañá, o único que mudou é a cantidade abismal de imputs que poden chegar aos nosos ollos e orellas en tempo real. Polo demais, sempre existiron clases sociais con capacidade, para o bo e para o malo, de acelerar a historia. De feito, a propia dinámica da sociedade é unha loita perpetua por marcar os ritmos sociais: o tradicionalismo tende a relantizalos e a resistilos cando a tendencia ideolóxica e cultural dominante non se dirixe cara os seus postulados ético-morais e o seu modelo de sociedade, mais tamén tende a querer aceleralos cando se percibe a sí mesmo con poder para facelo. O mesmo en relación ao progresismo. Os seres humanos aceleramos ou frenamos o tempo cotiá e histórico para o que nos convén porque, falando en prata, o que está latexando por detrás non é ningún oculto mecanismo de reloxo senon o desexo socializado nunha estructura de clases con necesidades e aspiracións radicalmente contrapostas.
En canto á democratización da cultura e a información -un prexuízo bastante arrogante e eurocéntrico que nin sequera se cumple ad intra, nas fronteiras europeas-, sobra dicir que para que tal existise debería ir anexa a unha inclusión dixital que non existe. Ademais, qué entendemos por cultura cando falamos de cultura e qué por información cando falamos de información?: para alguén que vive a súa existencia cotiá no gume da navalla, excluido do mercado de traballo ou da satisfacción das súas necesidades radicais básicas por vía asistencial-pública, é igual de necesario saber que existe guerra civil na república de Trikitrí, que Bruce Springsteen tocará o día X no lugar X ou que o Quixote foi escrito por Cervantes… que saber cales son os procedimentos, requisitos legais ou estratexias políticas para poder integrarse na sociedade e satisfacer as súas necesidades máis radicalmente humanas e básicas?: é evidente que non. Tarde ou cedo, ata a persoa máis atontada ten que rendirse ante os asubíos do seu máis primario instinto de supervivencia.
As redes sociais convertíronse na pantasma colectiva da conciencia occidental: inspira series televisivas, guións de filmes, ensaios sociolóxicos, tratados filosófico-literarios, enconados debates éticos e un longo etc. Son, sen dubidalo, a postmoderna fogueira das vaidades do tristemente finado Tom Wolfe: a ambivalencia e o pánico ansioso que producen é omnipresente e, coma sempre, o único xeito de liberarse desa ambivalencia sen comprendela é postulando tanto un optimismo voluntarista infundado coma o seu contrapunto, un catastrofismo realista da mesma natureza. Mais o certo é que as redes chegaron e están aquí, como chegaron outras tecnoloxías na historia da humanidade que xeraron ambivalencias semellantes e desapareceron -ou non, qué máis da- co devir do proceso civilizatorio.
Baixo toda esta centralidade e omnipresencia das redes sociais non latexa senon un medo atávico -humano, demasiado humano- a perder o control e a quedarse fóra da caverna dixital, na que proliferan en tempo real unha cantidade inimaxinable de aloumiños para o propio ego -literario, estético, profesional e un longuísimo etc- solitario do home postmoderno, así como novas tendencias e modas culturais de todo tipo que, a día de hoxe, balcanizan o gusto social precisamente na intensidade e na forma en que o grande capital quere: individualizándoo até o paroxismo e erosionando o aspecto máis vital da ética/estética tradicional e das estructuras sociais que a reproducían tradicionalmente: a familia, a escola, a universidade, o estado, o boca a boca das amizades, os sindicatos, os partidos, a radio e a televisión clásicas, o libro, as festas e lugares clásicos de socialización cultural… etc.
Non nego, persoalmente, os pérfidos efectos que conleva, en moitos aspectos, a pantallización en tempo real da vida cotiá, así como a hiperconexión en tempo real da comunicación oral e escrita, mais o problema real non está nas tecnoloxías que posibilitan isto, senon no desprazamento -mesmo no esquecemento- da centralidade pedagóxica da persoa e no relaxo pedagóxico da importancia de fortalecer o que agora chaman en xerga lexislativa as competencias clave: un xeito moi moderno de non dicir a formación ético-afectiva e cientítico-racional do suxeito.
A calidade do suxeito. A súa capacidade empática á hora de relacionarse. A súa capacidade de escoita. A súa autonomía de xuizo. A súa autonomía ética. A súa capacidade de análise lóxica-deductiva ou inductiva, a súa capacidade de sacrificio e compromiso polos outros... e un longo etc, tiveron sempre á filosofía como unha das columnas vertebrais estimuladoras destas capacidades e, sen dubidalo, a maior das aliadas. O que é máis, a filosofía configura a raíz, con tódolos seus defectos e virtudes, da civilización occidental - de feito, para criticar as bases da civilización occidental e propoñer outros horizontes éticos, políticos e científicos sería mester ter conciencia de ónde veñen, cómo evoluíron e qué natureza ou inconsistencia teñen a día de hoxe-. Houbo xa serios intentos de pretender desprazar á filosofía dos centros educativos e é evidente que esta tentativa está motivada por un interese instrumental: os saberes inútiles -fai falla ser inútil para non percibir a utilidade da inutilidade filosófica- deberían ser relegados da oferta educativa pública dos estados e das universidades en aras dunha formación útil: o modelo de sociedade prefigurado neste discurso é evidente, así como o tipo de suxeito; un suxeito que desempeñe con eficacia e eficiencia o seu traballo no sistema productivo e cuxo premio por este desempeño sexa un salario suficiente para poder mercar os bens e mercadorías que o mercado produce gracias á organización dos recursos loxísticos e tecnolóxicos do capitalismo contemporáneo.
O pequeno problema intrínseco nesta lóxica conductual colectiva é que prefigura un modelo de sociedade material e ecolóxicamente insostible e espiritualmente -éticamente, se se prefire un termo máis laico- moi pobre. A carencia de límites na satisfacción destas necesidades -necesidades que, por outra banda, non son de radical necesidade para a perpetuación biolóxica da vida- convertiu ao turismo globalizado, por exemplo, nunha costume que desvertebra social e culturalmente a vida cotiá dos territorios e os seus usos, costumes, festas, saberes e coñecementos tradicionais, ao ser convertidos en mercadorías re-creadas para os ollos e expectativas dos turistas. Ou pensemos, por exemplo, na sexualidade humana: o pracer recíproco dos corpos, dándose o un ao outro, sexa con ou sen compromiso afectivo, precisa acaso da súa doazón por motivos económicos?. A cantidade, o ritmo e a natureza do sexo producido para o voyeur ou para o putero non convirte acaso en mera performance a sexualidade humana?.
O principio esperanza de Ernst Bloch non se arroga ningún tipo de superioridade moral: se desexamos condicionar o pensamento e a vontade cara unha mudanza de mentalidade e cara a consideración da posibilidade de certa humanización da civilización contemporánea é porque somos conscientes da fraxilidade desa esperanza, mais tamén da súa fortaleza se fose maioritariamente asumida
Poderíamos falar do deporte, da ciencia como procura desinteresada e colectiva da verdade, das artes como gozo estético, e acabaríamos sempre por ter que abordar a pertinencia de alonxarnos dos criterios extra-deportivos, extra-científicos ou extra-artísticos coa intención de non caer ante a desmesura e a carencia de límites que perpetúa a obsesión contemporánea pola eficiencia"e a eficacia económica en toda clase de actividade humana, mais, dende logo, non será o novo chivo expiatorio das redes sociais a causa real que produce toda esta desmesura.
Todos coñecemos cal é a causa e qué pouco de nova ten a súa vixente operatividade no actual caos civilizatorio, coma todos coñecemos que, neste contexto do proceso civilizacional, a capacidade de auto-destrucción de nós mesmos como especie -guerra nuclear, colapso enerxético/climático, alta capacidade destructiva do I-D-I militar- e do planeta coma un todo eco-sistémico deixou de ser unha ficción distópico-literaria para ser un dos posibles horizontes de expectativas para o noso azaroso paso polo cosmos.
Sería desexable, xa que logo, un pouco máis de confianza na radical utilidade do saber filosófico -mesmo para a militancia política transformadora- e un bastante menos de cinismo para estes potencialmente tráxicos -mais tamén esperanzadores- tempos que nos esperan. Cada un debe decidir se empurra na dirección dun horizonte de liberación e esperanza -e como- ou se, pola contra, prefire sentarse a contemplar a nosa última traxedia. Cabería esperar, como mínimo, dos primeiros, autocrítica constante sobre o seu cometido, como cabería esperar, dos segundos, que respetasen empáticamente o atrevimento dos primeiros.
Sería de desexar, xa que logo, que o pluralismo pregoado dende a industria cultural galega fose algo máis que o que vén sendo dende hai décadas: un mero brinde ao sol que non se responsabiliza do feito de que hai moitas voces e nomes, aquí en Galicia, que convén manter na periferia da periferia
O principio esperanza de Ernst Bloch non se arroga ningún tipo de superioridade moral: se desexamos condicionar o pensamento e a vontade cara unha mudanza de mentalidade e cara a consideración da posibilidade de certa humanización da civilización contemporánea é porque somos conscientes da fraxilidade desa esperanza, mais tamén da súa fortaleza se fose maioritariamente asumida. Pola contra, son quenes asumen ese escepticismo cínico da contemplación e o descompromiso quenes sí adoitan arrogarse certa superioridade moral: saben que o zeitgeist, o espírito dos tempos, xoga no seu favor, por ser a estructura de pensamento e sentimento dominante, mais ignoran irresponsablemente que esa estructura de pensamento e sentimento na que xustifican a súa actitude é tan cambiante e fraxil coma o intre histórico no que xermola o principio esperanza.
Sería de desexar, xa que logo, que o pluralismo pregoado dende a industria cultural galega fose algo máis que o que vén sendo dende hai décadas: un mero brinde ao sol que non se responsabiliza do feito de que hai moitas voces e nomes, aquí en Galicia, que convén manter na periferia da periferia.
