Os pés da Santa - esa sobrenatural peza de Francisco Asorey - pisarán de novo terra galega, logo de case setenta anos na Casa de Galicia de Montevideo. 

Cando o escultor de Fefiñáns nado á sombra dos Balboas de San Bieito concibiu esta obra, respiraba os aires do galeguismo. Frecuentaba e confraternizaba con Anxel Casal e Camilo Díaz en Compostela. 

A fotografías grupais do Seminario de Estudos Galegos, Nós, o Partido Galeguista e as Irmandades da Fala compoñen algúns dos máis lexendarios “todopirolos” da nosa historia recente. Esa era a tónica dos tempos: contadas as mulleres que asumían presenza pública na academia, a cultura ou a política, e menos aínda aquelas ás que se permitía saír na foto.

Con todo, unha das construcións teóricas e iconográficas máis feitas do galeguismo foi a figura da Galiza Nai, esa imaxe telúrica que conxuga a personificación da Terra e o seu devalo na esforzada Muller. O mito matriarcal, de anubrada orixe animista e reformulado na tradición virxinal cristiana pretendía quizáis compensar esa imprescindible “presenza ausente” feminina no movimento. E o caso é que aínda considerando a fenda da emigración e o descomunal peso da muller no acervo histórico e patrimonial do pobo galego (quer a nivel individual quer no silandeiro anonimato colectivo), o desveo non foi estéril, ao lograren sermos un dos escasos países que teñen coroado unha muller como Poeta Nacional.

A Santa conxuga toda esa devoción panteísta, xunguida a unha agresividade artística extrema que enche a obra dunha innegábel vocación rupturista e provocadora. Contan os cronistas que a súa presentación en Madrid indispuxo a toda unha Raíña como Victoria Eugenia, que arrepiada pediu a retirada daquel metro noventa de labrega obscenidade. 

A Santa, policromada como grande parte da obra en madeira de Asorey, recolle ese tipo céltico do tempo, omipresente na súa obra. No entanto, neste caso, non hai vestixios de dignidade indumentaria. A muller ofrécese espida e o cicel do autor só reproduce un outro cicel do tempo, da intemperie, a penuria, a malnutrición, a maternidade e a vida gañada en loita coa vida. Un martirio intimamente ligado á relixiosidade Deus-Terra-Nai tan presente en grande parte do galeguismo da altura.

Fálase adoito do simbolismo do xugo que porta ao lombo, e que, salvando a referencia simbólica ao País, semella redundante. A vida da muller é un xugo de seu, debuxemos ou non a leñosa curva do apeiro a ensombrecer os ombros da modelo. Foino, moito máis, a das mulleres como a Santa, estrañamente contemporáneas do corte garçon do Art Decó e o charleston, que co acceso ao mundo laboral fendían cadeas noutras latitudes e capas atmosféricas máis elevadas do chan.

O ollar da Santa, firme e desafiante, supón unha das fracturas da cuarta parede máis sobrecolledoras que un teña contemplado. Non é esa nudez incómoda (todas o son, nestes tempos de eufemismo intransixente) que nos confronta co tempo e as súas pegadas, distantes da cosmética; é o berro irreverente que invoca: “Esta é a nosa virxe!. Non a imaxe inerte envolta en ouropel que paseades na Pascua. Non unha raiña de pel de porcelá bañada en leite de corza. A nosa virxe negada, asoballada e salvaxe”. 

Unha muller verdadeira e anónima, construida entre rodeiras de carro, partos e escravitude. 

Keith Richards, guitarrista dos Rolling Stones, dixera unha vez que o rock and roll é sexo, e que cómpre baterlles (aos espectadores) con él na cara. O Asorey pétreo do que tanto temos gozado no espazo urbán galego gaña insolencia e coraxe nesta obra, absolutamente disruptiva no seu tempo, e obviamente no noso, inmerso nunha insípida viaxe á irrelevancia.

Se é certo o que se di, cando Asorey soubo da insolente reacción de Victoria Eugenia ante a Santa, o carácter da súa insobornábel cruzada punk levouno a renunciar a un traballo que a propia Raíña lle encargara. Reparen no custe de oportunidade nuns tempos nos que, economicamente, os artistas tampouco o tiñan doado. Keith Richards estaría satisfeito.

Nos anos posteriores á Guerra Civil, Asorey habería de prescindir dese luxo, realizando traballos para o réxime franquista e gardando a Santa no faiado do corazón. A súa peza favorita, que non vendería até entrados os anos 50.

Hai uns días, Celia Pereira presentou a súa devota e esmerada edizón galega de “O meu pecado mortal; o voto feminino e mais eu” de Clara Campoamor, e mencionou diversas circunstancias estelares, azares e contradicións do tempo, que semellan buscar a xustiza para a autora e a pertinencia do seu esforzo. Conta a historia e contounos Celia que o voto feminino gañou a votación por apenas catro sufraxios. Gustáballe pensar, tamén a ela, que esas catro mans decisivas foran, xustamente, as dos catro deputados galeguistas que –cabo de moitos outros- apoiaron a Clara Campoamor ao longo de aquel prolongado e pretendidamente disuasorio proceso de aprobación: Otero Pedrayo, Suárez Picallo, Villar Ponte e Rodríguez Castelao. 

Eles, que quizáis inspiraran a obra de Asorey cinco anos antes da votación, loitaron por que a Santa puidese arrastrar as súas faccións indómitas, os seus magoados osos a un colexio eleitoral e votar como un ser humano. Abandonando de vez, polo menos no plano institucional, o lugar que desde nena lle fóra reservado entre as bestas.