*Texto lido por Aurora Marco o 28 de novembro de 2015 en Muras, onde Antía Cal -Tita do Mesón- recibiu unha homenaxe, coa descuberta dunha placa no colexio e o nomeamento de filla adoptiva
Bos días a todas e todos os presentes. Grazas ao concello de Muras e ao Observatorio da Mariña pola Igualdade por me convidar a estar hoxe aquí, nesta homenaxe tan merecida a Antía Cal, toda unha honra para min. Quero enfiar as primeiras liñas desta intervención con dous versos da poeta Xohana Torres, que forman parte do poema “Sibila en Ribadavia”, co que pechou o discurso de ingreso na Academia Galega, titulado significativamente Eu tamén navegar (2001): “É que nada se entenderá de todo/ se antes non regreso ao punto de partida”.
Regresar ao punto de partida significa botar a vista atrás cunha ollada de recoñecemento, cunha ollada de agradecemento ás mulleres que nos precederon porque, desde diferentes ámbitos de ocupación, elas nos deixaron a leira decruada, a semente botada e froitos vizosos que seguimos a saborear
Regresar ao punto de partida significa botar a vista atrás cunha ollada de recoñecemento, cunha ollada de agradecemento ás mulleres que nos precederon porque, desde diferentes ámbitos de ocupación, elas nos deixaron a leira decruada, a semente botada e froitos vizosos que seguimos a saborear, como saboreamos, como valoramos, como admiramos, a traxectoria, como pedagoga e como muller, de Antía Cal.
Nesta ollada retrospectiva, vou facer unha pasaxe polas décadas de Antía Cal. Lembro, naquela primeira de 1920, a nena nacida na Habana, unha filla da emigración criada entre o agarimo dos seus e o da familia formada pola comunidade galega que facía a vida social arredor do Centro Galego. Unha infancia feliz, cos xogos da rapazada no Parque da Fraternidade, as películas que vía no cinema dun paisano das Pontes, as festas... Alí tamén fixo a descuberta da Galiza a través dos relatos do pai que, cada noite, lembraba para os fillos as paisaxes físicas e humanas de Muras. Da man da nai, Vicenta Vázquez Penabad, aprendeu a ler, para poder desfrutar dos suplementos infantís do Diario de la Marina, e tamén a escribir e algo de aritmética. Despois acudiría coa súa amiga Carmita Millor ao centro escolar do Centro Galego da Habana, o denominado "Plantel Concepción Arenal", que adquiriu enorme prestixio.
Naquel centro, alén do ensino preescolar e primario, había clases nocturnas de comercio, taquigrafía, corte e costura; unha Academia de Belas Artes e unha Academia de Música elevada ao rango de Conservatorio Nacional. Nel ensinaron galegos ben coñecidos –como o pedagogo Vicente Fráiz Andión ou o escritor Eduardo Núñez Sarmiento– e mulleres da colectividade galega, entre as que salientou unha mestra moi valorada pola comunidade, natural de Mondoñedo, Andrea López Chao, dirixente da asociación "Hijas de Galicia". Con ela coincidiu, sen dúbida, Antía Cal nos dous anos que asistiu a aquel centro antes de regresar á terra, porque ademais da docencia, Andrea López exerceu o cargo de directora e subdirectora. Nese Plantel, con abundante presenza feminina, comezou a formación e os estudos de piano a pedagoga que homenaxeamos, e alí escoitou falar –e viu un retrato enorme que a impresionou moito–, de Concepción Arenal, a penalista, socióloga, escritora, pensadora e feminista, aquela operaria da obra social que, segundo manifesta Antía nas súas memorias, "marcou a miña vida e as miñas primeiras lembranzas". Eses anos infantís na Habana tamén se decatou da importancia que ten o traballo para as mulleres. Como respondeu a dúas alumnas do Instituto Campo de San Alberto de Noia nunha entrevista publicada no número 3 da revista do centro, Entrepontes (curso 2011-2012):
"Eu doume conta que son a muller que son porque aqueles nove anos puxéronme no carreiro. Na Habana as curmás de miña nai todas traballaban; unha delas era farmacéutica... outras eran administrativas, pero todas vivían de seu... Eu pensaba que o traballo era fundamental para os homes pero tamén para as mulleres. E iso formou a miña vida e cheguei da Habana pensando que tiña que traballar en algo e que tiña que vivir do meu traballo. Ou seña, que a Habana foi para min unha escola".
O 14 de maio de 1932 comezou unha nova etapa na súa vida: "No peirao da Habana deixei de ser nena e vin que a vida había que ganala", diríalle ás rapazas do instituto de Noia na entrevista citada. Nesa data volveu coa nai e o irmán a Galiza para iniciaren estudos
O 14 de maio de 1932 comezou unha nova etapa na súa vida: "No peirao da Habana deixei de ser nena e vin que a vida había que ganala", diríalle ás rapazas do instituto de Noia na entrevista citada. Nesa data volveu coa nai e o irmán a Galiza para iniciaren estudos, ficando o pai en Cuba porque era a fonte de ingresos do núcleo familiar. Entre Muras e A Coruña transcorreu a segunda década de Antía Cal. En "As Aguias", onde estaba o Mesón, entrou en contacto coa vida comunal, cos traballos da sega e da malla, coas romarías da contorna, coas bogadas, co cocemento do pan que facía a súa tía Elena... Na Coruña estudaba, alí cursou o bacharelato, no colexio Dequidt, toda unha institución que pechou as portas en 1972, despois de 122 anos de andadura. Era un colexio mixto, liberal e aberto, con profesores e profesoras. Antía iniciou os estudos en tempos de esperanza, de ilusión, tras a ditadura de Primo de Rivera. A República era aínda meniña naipela, apenas tiña un ano, mais axiña comezaron as reformas, de maneira moi especial no terreo educativo. Finalizou o bacharelato en 1940 cando xa a longa noite de pedra do franquismo comezara a estragar os soños e as ilusións de moita xente e, o que é peor, xa segara a vida de homes e mulleres por defenderen o réxime legalmente constituído en 1931. Antía teimou ante a nai e o pai (neste caso por carta) en seguir estudando porque entendía que tiña os mesmos dereitos que os irmáns. Muller intelixente e estudosa, cursou nun tempo récord Maxisterio e Peritaxe Mercantil, que era o desexo do pai, e nos veráns fixo solfexo e cinco anos de piano. Mais tamén conseguiu o seu soño, o de facer unha carreira universitaria.
Velaí, pois, Antía, no inicio da súa terceira década, na Universidade de Santiago a cursar Filosofía e Letras. Naquela Compostela levítica dos 40, e posteriores, naquela sociedade conservadora e puritana da posguerra, todo era de cor gris-moura e todo pasaba pola peneira da censura porque a censura estaba no ambiente. A Igrexa e a Sección Femenina extremaban o celo, a vixilancia, sobre os costumes e a moral das mulleres; as señoras do Casino protestaban pola sección “Parladoiros” que iniciara Otero Pedrayo en La Noche; o simple feito de colocar unha coroa de flores na estatua de Rosalía de Castro con motivo do aniversario da súa morte, nunha pequena comitiva presidida por Otero Pedrayo, considerouse un acto subversivo e, só por iso, un estudante de Letras que comezou a estudar canda Antía, Antonio Bonet Correa, foi chamado a declarar na Comisaría de Policía, segundo lembrou o propio Bonet no discurso pronunciado o 15 de xullo de 2013, cando foi nomeado Doutor Honoris Causa pola Universidade de Santiago.
Coa nova orde social que veu a seguir do levantamento militar, chegara a regresión xurídica, ideolóxica, educativa, cultural... No que di respecto ás mulleres, no terreo educativo camiñouse cara atrás a pasos axigantados: houbo un proceso de depuración de profesoras e profesores nefasto para o ensino. Axiña racharon co proxecto esperanzador da etapa republicana no que as mulleres galegas tiveran un grande protagonismo e que tantas melloras trouxo para o sector educativo. Os principios do nacional-catolicismo querían crear unha “nova muller”, formada cos valores máis tradicionais e conservadores: unha muller para Deus, para a Patria e para o lar.
Coa nova orde social que veu a seguir do levantamento militar, chegara a regresión xurídica, ideolóxica, educativa, cultural... No que di respecto ás mulleres, no terreo educativo camiñouse cara atrás a pasos axigantados: houbo un proceso de depuración de profesoras e profesores nefasto para o ensino
Isto repercutiu, claro é, no aparato educativo. Tamén na universidade, que era un reflexo da sociedade. Naquel ideal sobre a feminidade, o acceso das mulleres á educación superior non é que tivese o camiño pechado mais había un clima pouco favorábel, e as declaracións, por exemplo, do director xeral de Ensino Medio e Superior, José Permartín Sanjuán, nunha entrevista concedida á revista Signo, de abril de 1942, así o poñen de manifesto: “Mi opinión es la de que debe alejarse a la mujer de la Universidad, quiero decir que el sitio de la mujer, a mi juicio, es el hogar."
Naquel ambiente estudou Antía a carreira de Filosofía e Letras en Compostela, que finalizaría con Premio Extraordinario. O cadro de profesores, salvo algúns casos illados, contrastaba co que houbera no pasado naquela facultade. Había bastantes cregos, un deles impartía clases de historia da arte e non proxectaba as estatuas gregas porque estaban espidas. Talvez era o profesor que lembrou Antía nunha entrevista da TVG, aquel que separaba mulleres e homes nos exames e a elas facíaas ir ás 10 da noite a se examinar. Nesa mesma entrevista engadiu: "Tratábannos como se fósemos subnormais". Naquel ermo, naquel baleiro, cumpría resistir, estudando, con disciplina, sentido crítico, autoesixencia, paciencia e vontade xuvenil. Así o fixo: traballou arreo e licenciouse en 1945. Mais un ano antes coñecera un dos "bós e xenerosos", o seu compañeiro na vida e no amor, Antón Beiras, un oftalmólogo e investigador de sona, un científico que inventou o Vigoscopio, con quen formou unha familia e tivo dous fillos e dúas fillas: Hixinio, Antía, Antón e Beatriz.
Coa chegada das criaturas, viría tamén a preocupación pola súa formación: "A educación infantil era unha das miñas preocupacións de sempre", di nas súas memorias
Coa chegada das criaturas, viría tamén a preocupación pola súa formación: "A educación infantil era unha das miñas preocupacións de sempre", di nas súas memorias. Hai un momento, na década dos 50, que Antía Cal sempre sinala porque cambiou o rumbo da súa vida: os encontros cun profesor en Xenebra e despois en París cunha profesora que traballaba na UNESCO, onde coñeceu de perto a pedagoxía de Pestalozzi, a quen xa estudara cando cursou Maxisterio. Unha das ideas que a atraían era a defensa da educación das nenas polo que supuña para unha mellor formación das xeracións futuras, por seren as primeiras mestras de fillos e fillas. Naquela viaxe de 1955, cando acompañou o seu home para investigar sobre o estrabismo, entrou en contacto coas tendencias pedagóxicas dos países máis avanzados. Alí xermolou o que en 1961 sería unha realidade, o colexio Rosalía de Castro. Os demais elementos que precisaba para acometer aquel proxecto educativo xa os tiña: preparación e vocación, firmeza e determinación, un proceso constante de perfeccionamento e autoformación: desde que acabou a carreira, tal como conta nas memorias, estudaba tres horas diarias. Contaba tamén co alento e o pulo do seu home que sabía da importancia que tiña o traballo para ela, para verse realizada, e contou, finalmente, coa axuda económica dos "paiciños", como se refire a eles nas memorias. Canto amor hai neste diminutivo!.
Esa mesma preocupación pola formación levouna a escribir dous libros, un material didáctico de enorme interese, que utilizaba cos fillos, escrito en galego, que era a lingua familiar: O libro dos nenos e A arte para os nenos
Esa mesma preocupación pola formación levouna a escribir dous libros, un material didáctico de enorme interese, que utilizaba cos fillos, escrito en galego, que era a lingua familiar: O libro dos nenos e A arte para os nenos. A instancias do seu home presentou o primeiro ao premio do Lar Galego de Caracas e levouno. Obtivo o premio Otero Pedrayo daquela institución da colectividade galega de Caracas. Aquela noticia foi saudada con agarimo desde as páxinas de El Pueblo Gallego e La Noche, que acompañaban cunha nota biográfica e foto no primeiro dos xornais citados.
As tres décadas seguintes, a de 1960, 1970 e case todo 1980 fixo realidade o seu soño. O colexio Rosalía de Castro iniciou a navegación polo proceloso mar do sistema educativo franquista en setembro de 1961. Para comprender mellor a dimensión renovadora da fundadora, nada mellor que acudir á propia experiencia, e desculpen a nota persoal. Eu tamén fun ao Rosalía de Castro, mais non ao colexio de Vigo senón ao instituto feminino de Santiago onde estudei o bacharelato de 1958 a 1965, despois da cursar a primaria na escola de miña nai, que se formara na etapa republicana. Era no tardofranquismo mais os tempos seguían coa mesma escuridade, con personaxes grises, cun sistema educativo e formativo que decorría de costas ao mundo: autoritario, hermético e adoutrinador.
As tres décadas seguintes, a de 1960, 1970 e case todo 1980 fixo realidade o seu soño. O colexio Rosalía de Castro iniciou a navegación polo proceloso mar do sistema educativo franquista en setembro de 1961
Lembro con verdadeiro espanto as clases de Formación del Espíritu Nacional/Política (seis anos seguidos, en PREU xa nos vimos liberadas), cunha profesora déspota que nos trataba con desprezo, non a todas porque era moi clasista; que entraba na aula e en pleno inverno mandaba abrir as xanelas: “Niñas, aquí huele mal. Abrid las ventanas que más vale morir de frío que de veneno”. De inmediato, sen darnos tempo a abrir a libreta, comezaba con Onésimo Redondo ou coas “banderas al viento”. Aqueles mesmos anos cursei a materia “Labores del hogar”, un deles dedicado a facer o enxoval dos bebés: xubóns, faldóns, puchos en papel pinocho e reversíbeis, brancos por fóra e azuis ou rosas por dentro, para manter os estereotipos. Un verdadeiro suplicio para nenas de 14-15 anos porque se, por acaso, rachaba un pouquiño o papel, había que repetilo. Tamén estaba a Educación Física que facíamos en falda e con bombachos debaixo. E a Relixión, sempre coas mesmas ladaíñas: “Niñas no os fiéis de los hombres que son unos lobos disfrazados de corderos”. Para variar, baixábamos ás veces á capela e daquela novos rezos: “Mi corazón es un sagrario/ y Jesús tiene la llave”. A chave estaba no fondo do mar, como di a canción. Onde estaba a chave da liberdade?
Naquel ermo, naquel deserto, salientan dous profesores, Antón Fraguas e Gonzalo Anaya. Como a memoria é selectiva, só eles quedaron fixados na miña retina con pegada perdurábel, porque entrar nas súas aulas era como debruzarse nun oasis de auga cristalina e saudábel, pois na altura andábamos sedentas.
Tras esta ollada do que acontecía na realidade da maioría das aulas, será doado comprender a importancia que tivo a creación dun colexio laico, mixto, igualitario, aberto. Un colexio que anunciaba a súa apertura en El Pueblo Gallego de 24 de setembro de 1961 desta forma:
"Párvulos y Primera Enseñanza. El inglés como segunda lengua. Profesorado nativo".
Formación y educación del niño desde la primera edad. Orientación de su sensibilidad artística, instrucción alegre, objetiva y racional.
Jardín de infancia. Biblioteca. Juegos. Deportes. Trabajos manuales. Música y baile.
Unha escola innovadora adaptada ás necesidades de nenos e nenas, que cultivou, desde a primeira idade, a súa capacidade de saber, de observar, de relacionar, de crear, sen adoutrinamentos; que atendía a individualidade de nenos e nenas
Era outra linguaxe e outro o espírito que se adiviñaba neste anuncio. E foi outra praxe desde o primeiro momento, que supuña unha ruptura cos esquemas vixentes. Unha escola innovadora adaptada ás necesidades de nenos e nenas, que cultivou, desde a primeira idade, a súa capacidade de saber, de observar, de relacionar, de crear, sen adoutrinamentos; que atendía a individualidade de nenos e nenas. Unha escola en que as consideradas "actividades paralelas" estaban integradas nas aulas: teatro, poesía, plástica, obradoiro de prensa, deporte, saídas culturais. Con ensino bilingüe, castelán-inglés, mais onde o galego, a lingua de noso, tamén estaba presente, non de forma regrada porque era impensábel naquel momento, mais si de forma natural porque a lingua, como di Antía, é unha obra de arte. Non foi doado, sobre todo ao comezo, mais ao longo de case trinta anos de docencia, contou sempre con xentes que entenderon o proxecto, que a asesoraron e alentaron e para quen sempre ten un agradecemento: Mister Mann e xa máis adiante, despois da morte de Antón Beiras, cando comezou a asistir á Escola d´Estiu da Asociación Rosa Sensat, Marta Mata ou Pilar Benejam.
E, cando vai concluíndo o tempo desta intervención, non quero esquecer que, alén da entrega a aquel fermoso proxecto feito realidade no que traballou arreo até 1988, data da súa xubilación, tamén tivo tempo para as actividades públicas, como a participación nun debate no Círculo Mercantil entre xente adulta e unha representación da xuventude o 31 de marzo de 1967, no marco dos actos organizados entre os clubes xuvenís de Vigo; foi a única muller entre cinco homes. Ou a súa presenza no ciclo de conferencias culturais celebradas en abril de 1970 na veterana sociedade cultural "Atlántida" de Matamá, presidida por Ángel Alonso García. Antía Cal inaugurou o ciclo coa conferencia titulada "La mujer".
Coa mesma ollada de gratitude con que iniciei esta intervención, quero finalizar tamén. Para as persoas que se moven/que nos movemos no mundo da educación en Galiza, para as persoas que queren/que queremos "educar iguais", Antía Cal foi/segue a ser un referente inescusábel. Para as que queremos que se recoñeza o lugar que as mulleres ocupan no mundo tamén o é. "As mulleres sostemos a metade do ceo" dixo tamén a nosa admirada Xohana Torres. Pois si, así é. Lin hai uns días na páxina de Tita. O documental estas afirmacións de Antía: "Pelexei moito para que me deixasen estudar. Para as mulleres a pelexa forma parte da nosa vida". Nesa pelexa seguimos.
Para as persoas que se moven/que nos movemos no mundo da educación en Galiza, para as persoas que queren/que queremos "educar iguais", Antía Cal foi/segue a ser un referente inescusábel
Hai anos que estás recollendo, Antía, os froitos do teu traballo, da túa paixón, da túa entrega en forma de homenaxes, de premios, de colexios e rúas que levan o teu nome, co cariño do alumnado que pasou polo centro que fundaches e dirixiches e doutra moita xente. Hoxe, na homenaxe que aquí nos reúne. Pode haber para unha persoa maior satisfacción que recibir o recoñecemento, o cariño e a admiración das xentes do lugar onde están as súas raíces? Hoxe quixen acudir a ese punto de partida do que falaba ao comezo da intervención, quixen lembrar nunha primeira referencia as nosas nais simbólicas, e ti es unha delas. Parabéns, Antía. Grazas por seres como es. Grazas, en fin, por existires.
