A rumba Entre dos Aguas comezou a ouvirse nas vitrolas de Lugo en 1974. Pasabas por diante dos bares dos viños e soaba Paco de Lucía. Era unha celebración da alegría que se prolongou durante varios anos, porque non pasaba de moda. Para alén da cegadora inspiración, os rapaciños de dezaoito anos, percibíamos tamén o valor do artista disciplinado, extraordinariamente capaz, é dicir, que foi plena a súa admisión no panteón adolescente de aqueles que gustábamos das guitarras na nosa latitude.
Paco de Lucía homologábase ao que nós, de clase media ordenada, podíamos admirar, sendo ao mesmo tempo mozos xa inconformistas. Tanto o admitimos que nos atrapou para sempre e nunca máis o perdemos de vista, pero esa xa é outra cuestión.
Aos que me refiro como nós, eramos rapaces que gustábamos das guitarras. Habíaos que tocaban moi ben, como Pedro Prósper e Manolo García, intérpretes de flamenco, clásica e folk. Tamén Herulo e Condorito, este último namorado do blues e en contacto, creo, con Xesús Pimentel, máis novo e arestora recoñecido guitarrista flamenco. Outros non sabíamos nin por onde agarrar o mastro.
Era difícil coñecer amplamente a obra dun músico. Había poucos discos, cumpría escoller porque eran moi caros e o acceso por outros medios, magnetófono e tal, resultaba fragmentario, desordenado e sempre limitado.
Con aqueles inicios nunha música tan luminosa, produciuse un paradoxo: admirabamos a inspiración do guitarrista e desconfiabamos da voz inquietante e trapaceira de Camarón de la Isla -polo menos eu e algúns máis- ao que intuíamos como un tipo de mala vida. Con ouvir o timbre, as modulacións de aquel xitano, a maneira nerviosa, abondaba para decatarse de que podía ser un chacho dos que te podían mangar, ou cravar, cando pasaban camiño do centro da cidade desde os chabolos cotrosos do Carqueixo.
Porque ese era o asunto. Camarón incorporaba todos os aditivos desprezábeis para nós e por iso soaba como soaba e onde soaba. Ficaba lonxe e ademais non tiñamos nin idea de que o tocaor de Camarón era precisamente Paco de Lucía.
Tampouco é que Camarón andase sobrado entre os expendedores de canon flamenco. Até contraacordaron que era menor, porque se contaminaba de influencias, igual que Paco. Sabicas tardou decenios en recoñecer a este último e fíxose moi vello antes de darlle o salvoconduto de pureza; non o admitía e cando finalmente sucumbe, a Paco de Lucía impórtalle xa exactamente un pito o que dixeran del.
Camarón soaba espeso, marrallento, presidiario, a mala vida, e entraba nas vitrolas, si, pero nas da Tinería. Alí, no barrio das putas, ouvíano elas e o submundo que as rodeaba. Era un dos seus cantantes favoritos, deles e delas. Estaban orgullos da súa voz, da figura sacudida, xitana e ionqui, e de que os demais estivésemos totalmente á marxe, de que nin o compartísemos e nin sequera o cheirásemos, e que por tanto non o contaminásemos co noso gusto e coa nosa comprensión ordenada, conscientemente elaborada.
Pepe Ramón era amigo de Isabel, unha muller que rexentaba un dos bares da Tinería. Pepe, eu e algúns máis baixábamos ás veces até alí despois das últimas copas. Asumíase con naturalidade, era un recurso de última hora para seguir bebendo. As nosas compañeiras apuntábanse tamén e entón íamos parar ás putas e ao mellor soaba Camarón, en baixo pola hora, e porque o bar estaba xa pechado. Todo ía xunto, Camarón, o ambiente, a densidade lingüística e tamén o carácter de Isabel, maior, no crepúsculo da vida, que para demostrar que non, erguía unha perna de xeito asombroso e colocábaa enriba da barra, facendo un ángulo recto practicamente perfecto coa outra, que ficaba na posición correcta que se acostuma a manter a carón dun mostrador, e todo sen aparente esforzo físico, mentres emitía un xuramento tremendo para afirmar a validez demostrativa do exercicio. Camarón tamén estivo moitos anos nas vitrolas do Pombal, o barrio de Compostela. Ao pasar no automóbil a calquera hora, saía de alí sempre algunha bulería. Porque Camarón por estas terras era símbolo dos expulsados.
Nós nalgún momento decatámonos de que esa música tamén pagaba a pena. Tardamos algo máis e chegar ao entusiasmo. Sempre desde a curiosidade estudantil e revolucionaria, pero claro, sen ter a vida aberta en canal, como a xente socialmente desprezábel, que constituían os verdadeiros amadores. Esa primeira incursión aconteceu cando ouvimos La leyenda del tiempo, en 1979, porque polo medio do disco andaba unha rubayyat e tamén moitos versos de Federico. Ese foi o billete de admisión inconsciente; é dicir, que seguíamos poñendo filtro para franquearlle a porta. Agora xa intelectual, ou esteticista.
Cos pretos que tocaban blues non acontecía iso; o asunto era máis complexo, porque eses en realidade eran un detrito no Imperio e entón xa non eran un detrito. Ademais ficaban tan lonxe que o vínculo consistía apenas en comentarios sobre eles, sempre na punta do snob, xunto cos discos que ouvíamos no Limiar de Lugo e sobre todo no Yohakin de Santiago e nas casas dos amigos, nas que había moi boa música, ás veces extraordinaria. Hermann Hesse describe ao lobo da estepa detectando esa música sen delicadeza, bruta, visceral, de sons primarios e bárbaros, que saían dos sotos máis cochos, mentres el paseaba a súa torturada soidade intelectual. Esa percepción era imposíbel para nós, pero claro que tiñan moita semellanza os pretos condenados da terra das rúas de Alabama cos ciganos de Cádiz. Uns eran fillos, ou netos, dos cazados en África e os outros da estirpe tráxica dos cíngaros, das camadas das fraguas ou escoria social descendente dos mouriscos sometidos.
Todo isto ten moito que ver con Federico García Lorca. Por casualidade descubrín en Ediciós do Castro, a editora de Isaac Díaz Pardo, a biografía dun señor que se chama Lázaro Montero, salmantino, que foi profesor do Instituto masculino de Lugo nos anos corenta.
Cando viña para Galicia por primeira vez, nos anos corenta, Montero parou en Astorga, entrou nun bar onde bebían gandeiros galegos e viu como varios ferroviarios levaban con eles un mozo babiolo, borracho, que trataban como a “oso de xitano”, di. Fixéronlle bailar e despois recitar: “Arrincou nin máis nin menos que co romance da mal casada, de Lorca: Y que yo la llevé al río, creyendo que era mozuela, pero tenía marido...”. “Ensináranllo sen dúbida –continúa relatando o profesor- nalgunha mancebía, pois parece que neses ambientes foi moi popular. Parece que naquelas casas, no amor estimábase o rito”. Despois reproduce máis versos do romance de Federico: “En las últimas esquinas, toqué sus pechos dormidos, que se me abrieron de pronto, como ramos de jacintos... Yo me quité la corbata, ella se quitó el vestido. Yo el cinturón con revólver, Ella sus cuatro corpiños”.
Lázaro Montero pretende moderar o asunto, dicindo que Lorca está moi lonxe do amor turbio e violento, cuestión que os tratantes, as putas e os ferroviarios parecen desmentir. O problema é maior porque esa domesticación quere cazar a descomunal altura poética do granadino no seu vo e rebaixala a unha chusca combinación de versos, consumíbel sen grandes molestias. Chato nisto como a sociedade na que lle tocou vivir. Porque Federico é como Camarón, ou Camarón como Federico.
O poeta Luis Rosales explícao cando caracteriza a García Lorca. “Era un inocente –afirma- literalmente, en todos os sentidos. Sentía a causa do pobo; non é que sentise a causa do pobo senón que era anterior ao pobo; non era popular, era anterior ao popular, vén dunha raíz que é aínda máis profunda. A obra de Federico son os grandes accidentes, a esterilidade, a morte, o sangue, o coitelo, o sexo, a muller, o primario da relación home-muller. É un poeta que está sempre no orixinario, que está sempre na raíz, que está sempre no anterior a todo, por iso ten un estilo tan absolutamente complicado, difícil, marabilloso e no entanto é comunicativo, porque o pode entender igual un chinés que un preto, que un xaponés que un español, exactamente igual, porque está nas raíces do humano”.
Ángel Fernández de Miranda vai máis alá. Di que a vida é unha potencia dotada de precisos atributos e que para a mentalidade primitiva e arcaica todos os transos da vida están dotados de sacralidade. Que existe unha estreita conexión entre a morte, a vida-sangue, e a sexualidade-fecundidade. Vivir, enxendrar e morrer. Que sangue, fecundidade e morte resumen dalgún xeito a obra de Federico.
E desta maneira parece que tanto o poeta como o estudoso describen a Camarón. Pola asombrosa coincidencia na preocupación poética, si, porque el tamén recolle e quere desvelar eses atributos a través da palabra, igual que o fai na investigación da expresión popular, que leva a cabo durante toda a súa vida activa de artista. Pero é sobre todo pola expresión total, estritamente sonora, de cantaor, vinculada á súa voz, ao seu desgarro, á súa intuición musical, para alén dos relatos poéticos que reproduce. É aí onde condensa séculos e milenios e trae á superficie as orixes, o substratos máis profundos e arcaicos. O sangue, o sexo, a morte.
Notas
-La metáfora y el mito. Ángel Álvarez de Miranda. 1959.
