Á miña fermosa Flor e a súa familia, nun abrazo infinito.

"– Ay Sabi... No sabés... Están siendo días de pura emoción. Sabi, ¡apareció mi hermano! Fue él, se acercó y dio positivo. Es parecido a mi papá de joven, pudimos hablar con él por videollamada. Mañana es la conferencia de prensa. Llevo dos días sin parar de llorar"

27 de xullo de 2023. 23:15h

Estou co móbil, a piques de escoitar o audio que enviou unha das mulleres do grupo que acompaño. Chega un whatsapp: “Sabi, estás ahí?” Deixo o audio para despois.

“Hola, hermosa, estoy.”

Coñezo a Flori desde hai máis de 20 anos, desde aquela charla fugaz naquel primeiro ano que vivín en Bos Aires. Ela vivía en Italia, como agora, e estaba pasando o verán europeo coa familia arxentina. Levaba unha axenda a rebentar, como segue a levar hoxe en día. Ficou durmida ben cedo, como aínda lle pasa. Na axenda tiña pegado un autocolante de H.I.J.O.S: Hijas e Hijos por la Identidad y la Justicia contra el Olvido y el Silencio. Non me atrevín a preguntar. Logo virían moitas charlas, ao longo dos anos e de moitos encontros e desencontros polo planeta: Italia, México, Arxentina, Bolivia... Porque desde o principio souben que Flori ía ser unha persoa importante na miña vida. Cando non nos vemos apenas falamos. Cando coincidimos nas mesmas coordenadas non nos podemos separar. 

Leo na pantalla: Flori llamando

– ¿Como estás linda?

– Ay, Sabi... me tenés que perdonar...

Noto pola súa voz que podería ser que estivese a chorar.

– ¿Por?

– Es que tengo una noticia muy linda, pero tengo que colgarte ahora porque tengo que llamar de nuevo a mi tío...

– No... ¡¡¡no me podés hacer esto!!! ¡No me dejés así!

– Lo sé... Perdón... Es que me está llamando...

Ri.

– Dale, por lo menos me dijiste que era una noticia linda, me quedo tranquila.

Escoito o audio, respondo con algunhas mensaxes de ánimo, recollo os gatos, escobo os dentes, dubido en subir ao cuarto para ler ou ficar no sofá esperando. Son xa as doce da noite.

Como comezar a explicar esta historia? Quizais a única maneira na que podo facelo é mediante anacos, como chegou a min, esfiañada por tanto afliximento

Flori llamando

– Florunchu, ¡ya no sabía que más hacer! ¡dime! 

(Eses anuncios de boas novas adoitan ser, na miña vida, anuncios de embarazos, pero nesta ocasión non me cadra). 

– Ay Sabi... No sabés... Están siendo días de pura emoción. Sabi, ¡apareció mi hermano! Fue él, se acercó y dio positivo. Es parecido a mi papá de joven, pudimos hablar con él por videollamada. Mañana es la conferencia de prensa. Llevo dos días sin parar de llorar.

– Ay, Flori, no me lo puedo creer... Tengo la piel de gallina...

– Sí.

Como comezar a explicar esta historia? Quizais a única maneira na que podo facelo é mediante anacos, como chegou a min, esfiañada por tanto afliximento. 

Pouco antes do golpe militar de marzo de 1976, Julio Santucho marchara do país. Percorreu boa parte do mundo para tratar de organizar o apoio estranxeiro ao PRT-ERP contando con voltar pronto para reunirse coa súa compañeira Cristina Navajas e os dous fillos, de tres anos e 9 meses de idade. Cristina adoitaba mudar frecuentemente de casa, por seguridade, e nunha desas marchou á casa temporal da súa cuñada Manuela Santucho, un departamento da avenida Warnes

Cando Flori e mais eu nos volvemos atopar, eu xa estaba vivindo en Bolivia e ela mudárase a Bos Aires, escapando da persecución ao movemento libertario levada adiante polo xuíz Marini. Eu baixaba case unha vez ao mes. Ela era A Tana, eu A Galle. Había outras rapazas no ateneo libertario que estabamos a crear, pero non falaban moito, adoitaban ser “as mozas de.” Tiñamos que facernos respectar: defendiámonos xuntas do machismo, moitas veces aos berros e con bronca. Iso nos uniu con forza. Ela liárase co meu mozo de entón, pero como adoita ocorrer, ela resultou ser infinitamente máis interesante que el.

Pouco despois, establecinme de novo a Bos Aires e vivimos no mesmo barrio, a só un par de cuadras de distancia, 400 metros nunha cidade de máis de 300 mil km2. Fixémonos moi unidas, converteuse nesa amiga imprescindible que eu sabía que ía ser, presentoume as súas amizades, iamos xuntas á feira orgánica os domingos, criticabamos mutuamente as nosas nefastas escollas de namorados, bailabamos, riamos, faciamos rituais na súa terraza, afrontamos xuntas o allanamiento do ateneo, coidoume no meu embarazo, compartimos momentos máxicos que aínda hoxe confirman como a cheguei a amar. Mentres eu traballaba para unha ONGD española en Bos Aires, ela estudaba cinema, investigaba sobre a soia transxénica e axudaba ao seu pai no Festival Internacional de Cinema de Dereitos Humanos, onde moitos anos despois tiven o pracer de colaborar. Xa me contara que cando seu pai, Julio, voltou do exilio ninguén quería contratalo. Volvera a democracia pero co seu apelido, imposible... Así que tivo que montar algo pola súa conta, e fixo o que mellor sabía facer: falar de dereitos humanos, contar a súa historia, desvelar o sufrimento dunha familia decimada polas desaparicións na maquiavélica vinganza que executou a ditadura contra o grupo de mozas e mozos desexosos de mudar o mundo que fundou o Partido Revolucionario de los Trabajadores-PRT e o seu brazo armado: o Ejército Revolucionario del Pueblo-ERP, liderados por Roby –irmán de Julio– Santucho, con orientación marxista-leninista.

Cando os militares levaron pola forza a Cristina, Alicia e Manuela deixaron as crianzas, que non tiñan máis de tres anos, chorando coa veciña, á que Cristina pediu que avisara a súa nai, Nélida Navajas, futura cofundadora de Abuelas de Plaza de Mayo hoxe falecida. Nélida atopou no bolso da súa filla varias cartas dirixidas a Julio, que quedaran sen enviar. Nunha delas Cristina cóntalle que había semanas que non lle viña a menstruación. E así foi que Nélida decatouse de que era posible que fose ter un terceiro neto ou neta, a quen nunca deixou de buscar e hoxe xa non pode coñecer

Pouco antes do golpe militar de marzo de 1976, Julio Santucho marchara do país. Percorreu boa parte do mundo para tratar de organizar o apoio estranxeiro ao PRT-ERP contando con voltar pronto para reunirse coa súa compañeira Cristina Navajas e os dous fillos, de tres anos e 9 meses de idade. Cristina adoitaba mudar frecuentemente de casa, por seguridade, e nunha desas marchou á casa temporal da súa cuñada Manuela Santucho, un departamento da avenida Warnes, avenida coñecida hoxe en Bos Aires porque alí se concentran as casas de repostos de coches, nacionais, importados e roubados. Nesa rúa vivín durante boa parte do ano que fun estudiar á Universidade de Bos Aires e cada día esperaba o colectivo na esquina de Tres Arroyos e Warnes que me deixaba na facultade. Mais como ía imaxinar que xusto na beirarrúa de enfronte estaba o departamento onde 25 anos antes levaran detidas a Cristina, a Manuela –tía de Flori– e a unha amiga delas para nunca máis regresar. O meu día a día estaba marcado pola grave crise económica, os recortes, e as maiores manifestacións nas que participara até entón, nas que experimentei por primeira vez os efectos dos gases lacrimóxenos. E por suposto, polo corralito e as fuxidas de presidentes nese inesquecíbel ano 2001. 

– El podía haber elegido no acercarse, no querer saber nada de su familia biológica. La potencia de la identidad lo trajo a nosotros –dime Flori–. A Cristina se la llevaron, y ya ves, Cristina pudo aguantar la tortura embarazada, dar a luz atada, suponemos que sobre febrero de 1977, y él vivió, vivió, y dudó de su identidad y volvió a nosotros. Hay algo que por fin se cerró.

– Recuérdame... Vosotras supisteis del embarazo de Cristina por el documental... ¿no?

– No, no, eso fue de la otra compañera, ¿recuerdas? Que la familia se enteró por lo que decían en Trelew -película que reconstrúe os feitos ocorridos após a fuxida do cárcere de Trelew dun grupo de detidos/as políticos/as que foron asasinados/as despois de se render–. En nuestro caso fue por la carta. La carta que Cristina le estaba escribiendo a mi papá, en donde le dice que tiene un atraso, la que no le llegó a enviar.

Cristina pasou por varios centros de tortura. Os testemuños eran ás veces contraditorios... Mais como soterrar a dúbida constante? Conseguiría o fillo nacer ou morreu incapaz de soportar as descargas eléctricas infrinxidas á súa nai ou afogado dentro da barriga embarazada no Rio da Prata?

Cando os militares levaron pola forza a Cristina, Alicia e Manuela deixaron as crianzas, que non tiñan máis de tres anos, chorando coa veciña, á que Cristina pediu que avisara a súa nai, Nélida Navajas, futura cofundadora de Abuelas de Plaza de Mayo hoxe falecida. Nélida atopou no bolso da súa filla varias cartas dirixidas a Julio, que quedaran sen enviar. Nunha delas Cristina cóntalle que había semanas que non lle viña a menstruación. E así foi que Nélida decatouse de que era posible que fose ter un terceiro neto ou neta, a quen nunca deixou de buscar e hoxe xa non pode coñecer. Ela sempre creu na existencia dese meniño ou meniña e así llo dixo ao seu neto Miguel –Tano–, irmán de Flori, que forma parte desde o principio de H.I.J.O.S. e Abuelas de Plaza de Mayo. Nesta procura dunha persoa da que non se sabe nin se existe, a familia coñeceu moitas ex-detenidas/os que trataban de desenterrar as lembranzas para axudar na causa contra os xenocidas, malia ter moitas veces borrados eses feitos lacerantes. Cristina pasou por varios centros de tortura. Os testemuños eran ás veces contraditorios... Mais como soterrar a dúbida constante? Conseguiría o fillo nacer ou morreu incapaz de soportar as descargas eléctricas infrinxidas á súa nai ou afogado dentro da barriga embarazada no Rio da Prata? Nélida aferrouse a un testemuño que a encheu de forza e esperanza: “Son Cristina Navajas, militante do PRT e estou embarazada” escoitara Adriana Calvo a unha das súas compañeiras detidas no Pozo de Banfield, unha das que fixeron unha cadea humana para evitar que os militares levaran a súa filla Teresa, nacida poucos días antes no Falcon militar que trasladaba Adriana desde outro centro de tortura clandestino. Adriana –quen despois sería presidenta da Asociación de Ex Detenidos Desaparecidos e cuxo testemuño é recollido na película Argentina, 1985– fora quen de parir a Teresa cos ollos vendados e as mans atadas, sen poder ver nin coller a bebé, que caeu ao chan suxo desde o asento e quedou alí chorando. Hoxe sabemos que os fillos e fillas das persoas desaparecidas eran trofeos. Roubábanse dos corpos das súas nais para ser entregados ás familias apropiadoras. 

“Los H.I.J.O.S. se juntan de manera espontánea, sin darnos cuenta nos buscamos, resulta que tu amigo también es un H.I.J.O., tu novia... algo nos une, compartimos un sufrimiento sin nombre que nadie entiende...” –díxerame unha compañeira da faculdade, militante de H.I.J.O.S. Coñecín varias fillos e fillas de desaparecidos en Arxentina, non é raro: as netas e netos roubados naceron pouco antes ou pouco despois ca min, son da miña xeración. Por iso os cartaces que atopei ao pouco de aterrar en Bos Aires –que agora están repartidos polo mundo– nos que as Abuelas de Plaza de Mayo preguntaban ás persoas nacidas entre o 76 e o 83 tamén me interpelaban a min. Foi unha das maiores revolucións interiores que vivín: que significa dubidar da identidade? Se a identidade para min é unha das maiores certezas: o meu nome, a miña nai, o meu pai, o meu ser. Que implica dubidar da raíz máis profunda da propia construción?

Os recordos mestúranse, escordan, apéganse, defórmanse, atráense, únense, apíñanse... As lembranzas non son lineais, tampouco a memoria, que traballa en silencio con retrincos de momentos, de lugares, de persoas e confluencias. E con certezas inexplicables. Cal é a potencia da vida fronte a morte? A virulencia da materialidade do sangue, da familia, da procura, da unión, do amor... nestes tempos líquidos, individualistas e evanescentes? A presencia permanece. Agora e sempre

Hoxe, na beirarrúa da avenida Warnes, unha baldosa sinala o lugar onde Cristina, Alicia e Manuela foron detidas-desaparecidas, unha acción que comezou a levar adiante a Asociación Baldosas por la Memoria e se estendeu polo país co fin de nomear as e os desaparecidos, visibilizar a arrepiante brutalidade da ditadura e recoñecer e reparar a dor. Flori tamén tentou reparar de distintas maneiras esa ferida que nunca deixou de avanzar lacerando e asfixiando a súa familia, conectándoa con outras familias, entretecendo os barrios, enraizándose nos numerosos centros de tortura de todo o país, ateigando as costas e océanos, o aire, a terra, as autopistas que esconden anacos dos corpos dos e das desaparecidos. En 2011 organizou no marco do Festival Internacional de Cine de Derechos Humanos, do que naquela altura xa era directora, un acto simbólico na ex Escuela de Mecánica de la Armada-ESMA, centro de tortura por onde pasaron milleiros de detenidos/as desaparecidos/as, e que desde 2004 é o Espacio para la Memoria y para la Promoción y Defensa de los Derechos Humanos, un espazo que segue a recibir con frecuencia ameazas de bomba, como a que impediu ao meu fillo maior realizar moitos anos despois unha visita escolar. Nese acto de hai unha década, nun escenario que resulta aínda cando menos sórdido, Flori xuntou distintas persoas coñecedoras da dor producida pola violencia do estado e fixo un chamamento para encher de paz, amor e benestar ese espazo baleiro que unha vez encheron corpos torturados e trementes, ofrecendo amor á súa ausencia, recuperando a materialidade de aqueles/as que nunca saberemos onde están, porque máis de corenta anos despois os asasinos non nolo queren dicir. Máis de corenta anos de inxustiza, impunidade, angustia, ameazas e desesperación que desangran as familias, os vínculos, os silencios, os reproches, as dificultades para pór nome, o terror, as culpas, todo o que “quizais puidera ter feito para evitar que”. Flori varias veces faloume de como ela se sentía culpable por ter nai, mentres a dos seus irmáns fóralles arrebatada. Malia ser ela a máis cativa tentaba protexelos e coidalos coma se da súa nai se tratase. Somos conscientes do dano que chega a producir a desaparición? A presenza constante da ausencia? O desexo de pechar os ollos para non ser consciente da certeza das torturas e vexacións infrinxidas ás persoas amadas? 

Que Julio voltase a Arxentina para recoller aos seus fillos e poñelos a salvo fóra do país era impensable, así que a Susi, compañeira do PTR que vivía en Italia e non tiña antecedentes, encargóuselle ir por eles. Viaxou a Arxentina e fixo vínculo cos meniños de menos de tres anos, que debían chamala mamá, confiar nela e non parecer sospeitosos no aeroporto. Non parecía doado mais a expedición foi exitosa e os nenos puideron encontrarse co seu pai en España, e finalmente fixeron máis vínculo coa muller, pois Susi e Julio namoraron, marcharon a Italia, e Susi é a nai da miña querida amiga Flori. 

A emoción impide ler o comunicado a Estela de Carlotto, grande amiga da familia e compañeira de Nélida desde o inicio de Abuelas de Plaza de Mayo, da que Estela, con máis de 90 anos segue a ser presidenta, e Nélida foi secretaria

Os recordos mestúranse, escordan, apéganse, defórmanse, atráense, únense, apíñanse... As lembranzas non son lineais, tampouco a memoria, que traballa en silencio con retrincos de momentos, de lugares, de persoas e confluencias. E con certezas inexplicables. Cal é a potencia da vida fronte a morte? A virulencia da materialidade do sangue, da familia, da procura, da unión, do amor... nestes tempos líquidos, individualistas e evanescentes? A presencia permanece. Agora e sempre.

– Mañana te aviso cuando sepa el link de la rueda de prensa. Mi hermano está viajando ahora para participar. Se van a encontrar allí con mi papá y mi otro hermano en la sede de Abuelas para conocerlo. Van a verse un ratito antes de la rueda de prensa. Imaginate, me da tanta tristeza no poder ir. Sabi, recordá que esto es confidencial hasta que ellos hagan pública la información y compartan sólo lo que quieran compartir. Yo quería hablarles a mis amigas, pero no digan nada, ni su nombre ni ningún dato. Hasta que las Abuelas lo hagan oficial. Yo te aviso.

Ao día seguinte, 28 de xullo de 2023 aférrome ás redes sociais para seguir a rolda de prensa na que Estela de Carlotto dá a benvida a Julio Santucho e o seu fillo Miguel, o Tano, no medio dunha inmensa ovación. Julio é ben coñecido, e podería dicir que aínda máis éo o Tano, cuxo sorriso inunda a Casa por la Identidad, xestionada por Abuelas nun dos edificios que pertenceron a ESMA. Non podo deixar de mirar ese sorriso, eses ollos irradiantes que parecen estoupar entre bágoas e felicidade. “Non o podo crer –di absolutamente emocionado–, busquei e esperei tanto este momento que non o podo crer...” A xente aplaude, canta, berra, chora, baila nun ambiente de festa e euforia... Non hai ledicia maior, non hai nada semellante á reparación. É imposible conter as bágoas perante unha imaxe tan poderosa como esta, non hai distancias. Miguel, que ofrece o seu testemuño en escolas e outros espazos dentro e fóra do país, estaba en Roma paseando a súa cadela cando recibiu a chamada da CONADI: Comisión Nacional por el Derecho a la Identidad, unha chamada que só podía significar unha cousa. Lémbrame o libro Aparecida, onde Marta Dillon conta que recibiu esa chamada tamén estando fóra de Arxentina, camiño ao Festival de Cinema de Donosti: en medio dunha estrada, perdida e sen cobertura, soubo da aparición de dous ósos da súa nai detida-desaparecida. 

"Se tes información, vén coa túa información; se tes dúbidas, vén coas túas dúbidas", pechou Estela de Carlotto. Cada restitución é un triunfo. As Abuelas de Plaza de Mayo son moi maiores e quedan xa pouquiñas, pero non deixan de ensinar día a día a todo o mundo o que significa “pelexar como unha avoa"

A emoción impide ler o comunicado a Estela de Carlotto, grande amiga da familia e compañeira de Nélida desde o inicio de Abuelas de Plaza de Mayo, da que Estela, con máis de 90 anos segue a ser presidenta, e Nélida foi secretaria. Hai unha imaxe fermosa onde están as dúas escoitando á xenetista Mary Claire King, quen explica as dúas mulleres a nova técnica para recoñecer ás súas netas e netos grazas o análise de ADN do seu sangue. Hai que lembrar que todo comezou nun cuarto pequeno e escuro cheo de caixas de ósos e documentos –é moi interesante o retrato que fai a escritora e xornalista Leila Guerriero na súa premiada crónica El rastro en los huesos do traballo que realiza o Equipo Argentino de Antropología Forense– grazas ao compromiso dun grupo de nais, avoas e científicas/os que sen medios nin tecnoloxía comezou a procura das detidas-desaparecidas (arredor de 30.000) e dos seus fillos e fillas apropiadas (máis de 400) transformándose nun equipo punteiro con técnicas especializadas que colabora na procura de persoas desaparecidas en todo o mundo (tamén no Estado Español), recoñecido internacionalmente.

“Los chicos me abrazan y me dicen ‘lo vas a encontrar’. Bueno, me decían, porque ya lo encontré. Ése es el secreto de nuestra búsqueda: que no estamos solos, que es totalmente colectiva” –celebra o Tano, cunha ollada que enche de luz e esperanza o mundo. 

“Es una derrota de la dictadura porque ellos nos querían quitar los hijos y los estamos recuperando” –sentenciou Julio, en medio da festa xeral.

"Se tes información, vén coa túa información; se tes dúbidas, vén coas túas dúbidas", pechou Estela de Carlotto. Cada restitución é un triunfo. As Abuelas de Plaza de Mayo son moi maiores e quedan xa pouquiñas, pero non deixan de ensinar día a día a todo o mundo o que significa “pelexar como unha avoa.”