É frecuente escoitar o aforismo “África non é un país”, o cal podería ser tamén aplicado á América Latina. Parece que desde fóra a rexión é común considerala como un todo, mentres que sobre o terreo se tentan marcar as peculiaridades e as diferenzas existentes dun Estado a outro. En canto a isto, é certo que os países latinoamericanos, a pesar de ter un considerable número de puntos identitarios comúns, mostran tamén unha grande serie de disparidades entre eles, o cal dificulta o labor de realizar unha fotografía de conxunto axustada á realidade.
Desafortunadamente para as súas sociedades e sobre todo para as liberdades civís dos cidadáns, unha das características comúns que máis poden axudar a definir o panorama actual da rexión é o feito de que a práctica totalidade dos países que a compoñen vivisen, durante varias décadas de finais do pasado século, baixo réximes ditatoriais que mediante un modelo de Estado totalitario trataron de moldar a zona ao seu antollo. Un período que se iniciou en 1964 en Brasil e que non finalizou até a caída de Pinochet en Chile en 1990, producíndose durante os primeiros anos 90 algún conato de regreso á situación previa e existindo na actualidade un clima de certa tensión na zona, un caos calmo que non deixa asentarse de forma definitiva a estabilidade política como norma reitora do devir destes Estados.
Os países latinoamericanos atópanse no momento presente nunha era de post-transición á democracia na que é esencial o desenvolvemento de mecanismos que fagan posible a súa consolidación. Este é un proceso complexo debido ás características que definen a realidade política da zona. A abundancia de sistemas presidencialistas nos que o Goberno se atopa en minoría respecto ao poder lexislativo provoca que ante a ausencia de consenso, boa parte da lexislación proveña do executivo en forma de decreto, o cal é unha fonte de tensións e de desafección por parte da cidadanía. Ademais, debido a iso, abundan as medidas curtopracistas, fronte á perentoria necesidade de adoptar políticas de Estado para abordar as verdadeiras necesidades subxacentes dos respectivos países.
Esta carencia de cohesión interna nos Estados trasládase tamén, en certa medida, á situación colectiva da rexión. Hai unha inexistencia de integración rexional, de suma de forzas en común para a creación de valor e de sinerxías. Neste punto da historia, ante unha situación de incerteza, o que se debe facer –tal e como considera o economista e político uruguaio Enrique Iglesias– é pór en práctica políticas de conxunto para así colocarse na orde mundial nunha posición máis vantaxosa que a que se obtería partindo da fragmentación actual. A integración pode ser real, tal e como demostra a exitosa existencia de 500 empresas multilatinas, e non ten por que supor a perda da identidade nacional propia.
Non sería complicado, de haber vontade política para iso, o acordo acerca de pautas de actuación comúns, se se ten en conta a existencia dunha serie de problemas que afectan a rexión no seu conxunto. Entre eles atópanse temas de debate clásicos como a criminalidade organizada e o narcotráfico, dous fenómenos que unidos provocan a pervivencia dun clima de inseguridade que nalgunhas zonas está xeneralizado e institucionalizado.
A pesar de non existir ningún estado que poida ser tachado de falido na América Latina, si que existen zonas, tanto as especialmente illadas no seu vasto territorio como aquelas consideradas guetos dentro das grandes cidades, ás cales a maquinaria institucional non chega en ningunha das súas formas e onde o imperio é de calquera cousa menos da Lei. Esta fragmentación social, combinada co feito de darse as costas á loita contra o narcotráfico durante décadas, ao ser considerado un problema alleo, provocou como resultado que nun territorio que alberga menos do 10% da poboación mundial se produza máis do 30% dos asasinatos, un crime co que parece existir unha sorte de coexistencia pacífica. Ante esta situación, na que existe unha situación de paz interestatal na rexión mentres seguen activas varias guerras e abertas feridas de forma intraestatal, a única resposta posible para tentar porlle fin de maneira certeira sería unha acción conxunta na que cooperasen man a man as forzas de seguridade e a sociedade civil.
Este papel da sociedade civil ao que se fai referencia maniféstase máis aló deste ámbito, mostrándose tamén na actitude cara á corrupción que mostra o conxunto da poboación. Existe unha clara intolerancia social cara á corrupción, feito que se ve complementado polo feito de que a xustiza tende a actuar ante estas situacións delituosas, o cal leva a pensar que nun espazo de tempo razoable se terán unha sociedade e unhas estruturas sociais depuradas que constituirán un ambiente mellor. Este rexeitamento cara á corrupción supón pola súa vez un punto máis no avance democrático destas nacións, posto que non convén perder de vista que esta forma de organización da sociedade se basea na celebración dunhas eleccións libres de forma periódica, aínda que non consistindo unicamente niso, existindo unha ampla panoplia de instrumentos e situacións que han de darse simultaneamente para alcanzar o grao de maturidade necesario para estar á altura das demandas do panorama mundial actual.
Neste punto é importante lembrar que os avances adquiridos non son permanentes, e que sempre está presente a posibilidade do retroceso á situación previa tanto política como económica se a xestión das eventualidades non se realiza de forma correcta, o cal inclúe entre outras cousas a formación cívica dunha cidadanía crítica que sexa capaz de facer fronte aos problemas que se poidan expor.
A sociedade latinoamericana pódese cualificar de crítica ou combativa, o cal ten diversas explicacións de índole tanto histórica como cultural. Aquelas persoas que tiveron a oportunidade de vivir na rexión ao longo do século XX puideron experimentar de maneira directa diferentes formas sociais que moldaron fortemente unha identidade ideolóxica propia. Queda así patente que aquelas persoas que sufriron os avatares de vivir privadas de liberdade valoran máis que outras o don que é gozar dela. Isto pódese ver claramente exemplificado se se ten en conta que na maior parte de países da rexión, máis da metade da poboación está insatisfeita cos seus Gobernos pero aínda así apóiaos e loitaría pola súa permanencia desde o punto de vista do respaldo incontestable á democracia.
Do mesmo xeito que se facía referencia á presenza dunha serie de problemas comúns na rexión, existe tamén unha serie de puntos de encontro de natureza positiva, como é o recente incremento das clases medias en América Latina. Nun lapso de tempo razoablemente breve, un cuarto de século, a poboación pobre reduciuse en termos porcentuais á metade, o cal é un triunfo enorme para a economía social desta área do mundo. Como consecuencia diso, esta nova clase media ten unha serie de conseguintes novas demandas, que se traducen en mobilizacións e protestas cidadás.
Con todo, este esperanzador dato non está exento de matizacións, xa que a realidade mostra que un de cada catro latinoamericanos vive nunha situación de pobreza, atopándose a metade deles na pobreza extrema. Xorde entón a dúbida acerca de se esta nova clase media o é realmente ou non é máis que un extracto alto da clase obreira, é dicir, unha nova clase obreira. Se se observan indicadores de desigualdade social ou de concentración da riqueza, como o Índice de Gini, pódese comprobar como nos últimos anos en realidade a desigualdade aumentou e a riqueza está máis concentrada.
O erro sería caer no maniqueísmo ante a tesitura de avaliar a situación económica e sociopolítica da América Latina actual. Dependendo de cara a onde se mire, pode ser perfectamente considerada como boa ou mala e ningunha resposta é realmente correcta. Este é o caldo de cultivo perfecto para o xurdimento de populismos políticos, un feito que, ao non consistir nunha conclusión á que sexa difícil chegar, foi aproveitado por actores políticos e mediáticos en máis de un país da zona para acadar o poder e afianzarse nel. O perigo reside na posibilidade dunha deriva autoritaria dos Gobernos, que non se pode descartar totalmente, tal e como se sinalou previamente.
Unha das maneiras máis certeiras de dar fin a esta situación de inseguridade e incerteza sería escoitando unha das demandas que máis repiten estas novas clases medias: a mellora dos sistemas educativos, como reclama insistentemente a mocidade chilena. Unha das razóns principais que provoca que América Latina non termine de despegar é a ausencia dunha clase media real e poderosa, numerosa, que englobe unha parte importante da poboación e que teña un papel protagonista nestes Estados. Na actualidade está a comprobarse como a pesar de estarse reducindo a pobreza, está a crecer a desigualdade. Mediante unha educación de calidade e universal, sería posible atinxir os niveis de madurez democrática que o pobo latinoamericano reclama, supondo ademais un incremento notable do capital humano do que dispón a rexión.
As melloras nos sistemas educativos impulsaron o despegue de nacións nas que os condicionantes naturais de recursos de partida eran moito peores que aqueles dos que gozan os países desta rexión, e a pesar diso aquelas nacións constitúen na actualidade potencias mundiais. Unha consecuencia derivada destas melloras sería por exemplo o descenso no número de emigrantes que se xera. Unha educación de calidade á que todos poidan ter acceso suporá a clave dunha verdadeira igualdade social e a xeración dunha clase media que verdadeiramente necesita América Latina e da que aínda non goza.
O crecemento obtido grazas á implantación de políticas educativas de calidade xera unha serie de externalidades positivas de gran potencial, como o aumento do nivel de desenvolvemento. A longo prazo poderían chegar a supor o fin ou a atenuación das grandes secuelas que viñeron afectando tradicionalmente a rexión e ás que se fixo referencia previamente. Poderían traer consigo unha redución aínda máis drástica dos niveis de corrupción e a consolidación dunha cidadanía concienciada, á vez que ofrecerían unha alternativa a moitos mozos ante a opción do narcotráfico. O agromar paulatino dunha clase media presente e forte, que tamén se derivaría diso, suporía á súa vez a redución dos escandalosos niveis de inseguridade. Poríase fin así a dúas das maiores ameazas que pode ter unha democracia: a inseguridade social e a exclusión económica.
O obstáculo principal para pór en práctica accións deste tipo reside no feito de que o seu impacto tarda en facerse notar. Este é un inconveniente a nivel global para calquera goberno, tendo en conta a habitual visión curtopracista e a cegueira dos votantes, supondo isto para o caso da América Latina unha dificultade engadida, debido á anteriormente citada tendencia á falta de unidade dos poderes executivo e lexislativo e ao frecuente recurso ao decreto para lexislar por parte dos Gobernos, o que fai imperar aínda máis as medidas de curto prazo. Con todo, e igual que sucede coa integración rexional, a posibilidade de facelo é real e responde a unha cuestión de vontade política, sendo un tema que debería comezar a exporse de forma seria para lograr os tremendamente beneficiosos resultados que pode traer consigo.
