O 23 de xaneiro do 2019, hai xa dous anos, deixounos un dos máis senlleiros sociólogos e militantes do pensamento crítico contemporáneo. 

Desde entón, a súa figura ten agrandado felizmente a dimensión que merecía: Erik Olin Wright (en diante, EOW) é un dos grandes vultos que calquera persoa culta de esquerdas de calquera país debe estudar – tamén, como el querería – criticamente se aspira a trascender o actual estado das cousas nun sentido radicalmente transformador, emancipatorio. 

EOW asimiu como o seu empeño vital a tarefa de desenvolver esa tradición intelectual emancipatoria de xeito consistente, contribuíndo así ao impulso da corrente coñecida como “marxismo analítico” no ámbito da análise sociolóxica académica das clases sociais

A vocación do profesor da Universidade de Wisconsin-Madison formouse no clima intelectual contestatario da California de finais dos anos sesenta, onde o marxismo era unha moda que confluía coas guedellas, a psicodelia, o hipismo, a revolución sexual e a loita polo recoñecemento de identidades minoritarias. Mais, á diferenza de tantos outros, EOW foi quen de distinguir entre a moda da altura e a xenuína tradición marxista, constituída pola vontade de situar o coñecemento empírico rigoroso da realidade ao servizo da vontade político-moral de construirmos sociedades máis xustas, libres e igualitarias. 

EOW asimiu como o seu empeño vital a tarefa de desenvolver esa tradición intelectual emancipatoria de xeito consistente(1), contribuíndo así ao impulso da corrente coñecida como “marxismo analítico” no ámbito da análise sociolóxica académica das clases sociais. 

A obriña que recensionamos brevemente nesta peza é o ramo máis brillante a toda unha vida entregada con paixón a ese obxectivo. 

En “How to be an anticapitalist in the Twenty-First Century” (Verso, 2019; traducida ao español e editada por Akal en 2020 baixo o título “Cómo ser anticapitalista en el siglo XXI”), EOW quixo resumir o seu pensamento, en linguaxe clara e poucas páxinas, ao público máis amplo posible. Non se trata, pois, dunha obra académica ateigada de notas a rodapé, senón de divulgación: de exposición ordenada de toda unha serie de argumentos cuxa fundamentación empírica ou analítica é remitida á súa obra académica anterior, en especial á serie de investigacións iniciada en 1991 baixo o nome “Proxecto de utopías reais”. 

Fronte a outros teóricos marxistas ou posmarxistas, EOW destacou sempre pola súa preocupación por comunicar de xeito sinxelo, ordenado e claro as súas ideas; algo que debe ser entendido como expresión de humildade, mesmo de amor polos demáis. Non é casual que este libro, redixido cando sabía que ía morrer por unha enfermidade incurable, estea dedicado ás súas tres netas. É o legado que EOW quixo deixarlles ás xeracións futuras. Xustamente por iso, o autor esforzouse por encadear da maneira máis consistente posible os seus argumentos sobre porqué e como podemos – e debemos –ser anticapitalistas.

Así,no capítulo primeiro expón as razóns polas que deberíamos selo. Todos somos conscientes da enorme capacidade de creación de riqueza e benestar que achegou o capitalismo a milleiros de millóns de persoas ao longo dos últimos douscentos anos. 

Porén, este sistema económico, asentado sobre dinámicas perversas (un mercado distributivo imperfecto, unha estrutura de clases que favorece a explotación estrutural ao servizo dos intereses da propiedade privada do capital), é incapaz de repartir de xeito igualitario a riqueza que é quen de criar, e de respostar satisfactoriamente á aguda crise ambiental que provoca. 

Para EOW, as razóns de oporse ao capitalismo recaen tanto en consideracións sobre os intereses materiais das clases explotadas, como en consideracións sobre os valores morais que importan.

Para EOW, as razóns de oporse ao capitalismo recaen tanto en consideracións sobre os intereses materiais das clases explotadas, como en consideracións sobre os valores morais que importan. No entanto, debido á existencia de posicións contraditorias dentro das relacións de clase, EOW considera un erro centrarse apenas nas primeiras consideracións, agardando que as clases subalternas encontren a verdadeira consciencia de seu, dos seus verdadeiros intereses materiais de clase, tal e como fixo durante moito tempo o marxismo clásico. Ao contrario, defende tamén a necesidade de defender un cadro de valores morais –un encadramento normativo – sobre o que asenten con solidez as perspectivas emancipatorias anticapitalistas.

EOW asenta a súa crítica moral contra o capitalismo nunha estrepia de valores fundamentais, cuxos antecedentes se retrotraen á Revolución Francesa: 

Igualdade/equidade: “nunha sociedade xusta, todas as persoas terían en xeral igualdade de acceso aos medios materiais e sociais necesarios para levar unha vida próspera”. Complementada coa seguinte fórmula de xustiza interxeracional: “As xeracións futuras deberían ter acceso aos medios sociais e materiais necesarios para levar unha vida próspera polo menos na mesma medida que a xeración presente”. 

Democracia/liberdade: a unión de ambas ideas reflicten a centralidade (tamén expresada por outro posmarxista senlleiro, Cornelius Castoriadis) dun valor subxacente, o valor da autonomía ou autodeterminación: “nunha sociedade plenamente democrática, todas as persoas terían en xeral igual acceso aos medios necesarios para participar de maneira significativa nas decisións que se tomen sobre cousas que afectan á súa vida”. 

Comunidade/solidariedade. Este par “expresa o principio de que os seres humanos deberían cooperar entre sí non só polo que receben persoalmente, senón tamén por un compromiso xenuíno co benestar alleo e por un sentido da obriga moral consonte á cal axir así é o correcto”.

Esta estrepia de valores é axeitada para avaliar e inspirar accións moralmente esclarecidas en calquera institución ou estrutura social. Daí a súa importancia á hora de diagnosticar e criticar o capitalismo. Pois o anticapitalismo fundaméntase en grande medida na afirmación de que é o propio capitalismo, como forma de organización económica, o que impede de xeito estrutural a realización máis acabada posible desta estrepia axiolóxica. 

Esa é a tarefa que aborda o capítulo dous: sinalar como este sistema económico, malia promover formas limitadas destes valores, atranca sistematicamente a súa realización plena, ao xerar formas inxustas de desigualdade económica, democracias limitadas, rangos de liberdade heteroxéneos, e un individualismo competitivo que desgasta inexorablemente o sentido do benestar colectivo.

Fronte aos escépticos que consideran que contra o capitalismo non hai alternativa (os seguidores do TINA, “there is no alternative”, acuñado por Margaret Tatcher), o capítulo III dedícase xa a despregar as distintas formas através das cales podemos “ser anticapitalistas”. 

É importante aclarar neste momento que a filosofía do cambio social que inspira a EOW relega a un segundo plano o cambio per saltum vacui das revolucións, tan querido pola tradición marxista maioritaria do século XX: “o que precisamos é unha interpretación das estratexias anticapitalistas que evite tanto o falso optimismo das ilusións (revolucionarias ou “ruturistas”, engadimos nós) como o incapacitante pesimismo que plantexa que a transformación social emancipadora está fóra do alcance estratéxico”. 

A interpretación proposta por EOW consiste en combinar axeitadamente cinco lóxicas estratéxicas de oposicion anticapitalista:

• “Aplastar o capitalismo”: a lóxica clásica do leninismo revolucionario, a toma insurreccional do poder político por un partido de vanguarda, especialmente frecuente durante momentos de crise sistémica, é posta en entredito, en tanto que a evidencia derivada das traxedias revolucionarias do século XX é que esa rutura sistémica non funciona como estratexia para a emancipación social. “Se queremos transformar de feito o capitalismo nunha dirección emancipadora, non abondan os soños cargados de ira; o que cómpre é unha lóxica estratéxica con posibilidades de funcionar na prática”.
• “Desmantelar o capitalismo”. Esta estratexia de cambio asenta sobre a idea de utilizar o poder do Estado –unha vez acadado de xeito democrático, mediante os procesos electorais, por un partido socialista de masas– para introducir de maneira gradual elementos dunha alternativa socialista, que irían convivindo con relacións capitalistas nunha economía mixta. Esta estratexia – que foi a do SPD até 1914, a do laborismo británico da segunda posguerra mundial, a do socialismo escandinavo do século XX, ou a de Salvador Allende en Chile– foi perdendo alento á medida que avanzaba o século XX e a ofensiva neoliberal desatada a partir de 1970 gañaba posicións en todo o mundo.
• “Domesticar o capitalismo”. Fronte ás dúas estratexias anteriores de “superación” explícita do capitalismo, o enfoque da domesticación parte da imposibilidade da súa sustitución global, e márcase como tarefa a de “neutralizar” os seus efectos máis nocivos mediante determinadas regras ou contrapesos (de regulación, limitación e redistribución) incorporadas a políticas estatais. Tal foi o enfoque dos partidos socialdemócratas durante o século XX, e da loita polo recoñecemento de dereitos sociais e económicos. E ainda que se trata dun enfoque moi valioso, como sinala EOW, o mundo neoliberal global do século XXI ofrece cada vez menos marxes para a súa realización: en lugar de domesticarse, o capitalismo parece cada vez máis desbocado. Mais, xustamente por iso, esta estratexia non perdeu ainda vixencia á hora de inspirar loitas sociais anticapitalistas.
• “Resistir ao capitalismo”. Son todas as loitas de protesto, especialmente dos activistas de base e dos sindicatos, que se opoñen ao capitalismo desde fóra do Estado, sen intentar facerse co poder estatal: boicots, mobilizacións nimby, defensa de dereitos, etc.
• “Fuxir do capitalismo”. Unha das respostas máis antigas: construir “lugares” alternativos, comunidades utópicas, non sometidos ás lóxicas capitalistas: falansterios, icarias, comunas hippies, zonas autónomas, casas okupas...

Tanto domesticar como resistirse ao capitalismo son estratexias de neutralización de danos; as outras tres (aplastar, desmantelar ou fuxir), son estratexias de trascendencia do capitalismo. Ningunha delas debe ser descartable. 

Ora ben, EOW introduce a analoxía das regras de xogo para descreber as distintas combinacións posibles destas estratexias, e para explicar cal pode ser, ao seu xuízo, o enfoque óptimo. 

A súa proposta consiste en apostar por combinalas ao servizo dunha estratexia de “erosión” ou “superación”: “Unha forma de retar o capitalismo é construir relacións económicas máis democráticas, igualitarias e participativas sempre que sexa posible nos espazos e regandixas deste complexo sistema. A idea de erosionar o capitalismo imaxina que estas alternativas teñen o potencial, no longo prazo, de destacar o suficiente na vida dos individuos e das comunidades como para que sexa posible finalmente desprazar o capitalismo da súa función dominante no sistema”.

Trataríase, pois, de sementar –dentro dos espazos que permite o capitalismo– as lóxicas que permitan superalo, de xeito similar ao proceso que fixo tránsitar paulatinamente do feudalismo ao capitalismo. 

Nesa sementeira de relacións económicas alternativas –as súas “utopías reais”– poden e deben confluir tanto os movementos de base, empuxados desde abaixo (cooperativas de economía social, asociacións de pequenos produtores, consumidores, etc.) como as accións impulsadas desde arriba polos poderes públicos (por exemplo, despregando unha renda básica universal). A superación do capitalismo viría, así, da erosión combinada que se derivaría dunha estratexia de desmantelamento e domesticación desde arriba, e de resistencia e fuxida desde abaixo.

O CAPÍTULO CUARTO dedícase a desenvolver as posibilidades xa existentes –as alternativas cribles– ao servizo dese movemento envolvente que impulsaría o socialismo como democracia económica emancipadora. 

EOW é consciente de que “resulta moito máis difícil formular exixencias unificadoras arredor de alternativas positivas que arredor de demandas de desmantelamento das solucións opresivas existentes”. 

Por iso detense en distinguir tres clases de poder dentro do sistema económico actual: o poder económico, o poder político-estatal, e o poder social. 

Este último é o núcleo fundamental, que debería controlar aos outros dous a través dun sistema democrático. Isto é, o poder social non só debe condicionar o poder político-estatal a través das mediacións propias das institucións democráticas, senón tamén o poder económico, através das mediacións que proporciona o propio Estado e de mediacións específicas dentro do mercado (os denominados poderes híbridos, como a existencia de comités de empresa fortes nunha empresa capitalista). 

O socialismo, di EOW, equivale a democracia económica, e non supón a supresión do mercado como mecanismo de asignación de recursos, senón o seu sometemento pleno aos outros dous poderes

O socialismo, di EOW, equivale a democracia económica, e non supón a supresión do mercado como mecanismo de asignación de recursos, senón o seu sometemento pleno aos outros dous poderes. De aí que a estratexia de erosionar o capitalismo consista en incentivar e expandir os elementos democratizadores dentro do propio sistema económico. 

Eses elementos van desde a planificación participativa (dos orzamentos públicos), as empresas públicas, as cooperativas (de traballadores, de crédito, de vivenda, de información), o denominado terceiro sector, a renda básica universal, a banca pública, a provisión estatal de bens e servizos a través de servizos públicos (educacion, sanidade, coidados comunitarios, transporte e todos aqueles sectores onde as externalidades positivas compensen o custo marxinal cero), a produción colaborativa (por exemplo, Linux, wikipedia, etc.) de procomun de coñecemento

O CAPÍTULO CINCO desenvolve a estratexia de cambio das regras de xogo que o Estado debería impulsar desde arriba, para propicar a emerxencia da democracia económica que permita trascender ou desmantelar paulatinamente o capitalismo.

Neste ámbito, EOW discute en primeiro lugar coa tradición marxista europea do século XX sobre o carácter “de clase” do Estado, isto é, sobre o nesgo estrutural do Estado a favor dos intereses da clase capitalista e en contra das maiorías sociais. A razón é clara. Se o “Estado capitalista” non pode deixar de servir aos intereses do capital, resulta ilusorio pretender desenvolver a través del unha estratexia de erosión do capitalismo. Este é o argumento “bolxevique” que levou durante o século XX a defender un plantexamento revolucionario insurreccional, cuxos resultados, na China e na Rusia do século XXI, hoxe todos coñecemos.

Porén, malia recoñecer os nesgos estruturais do Estado a favor do capitalismo, EOW argumenta que este pode asumir unha estratexia de debilitamento precisamente polas contradicións internas do propio sistema económico, e dos aparellos estatais á hora de garantir a súa reprodución de conxunto. 

A súa permeabilidade a un funcionamento democrático propicia a inoculación de intereses populares e, con iso, a creación de tensións e aperturas ao cambio nos distintos nivéis das administracións: “as loitas pola calidade democrática das administracións locais poden ser especialmente importantes á hora de establecer en que formas poden as iniciativas estatais ampliar o espazo para iniciativas económicas non capitalistas”. 

Ao propio tempo que garante as condicións para a acumulación de capital, o aparello estatal debe asumir tamén, e constantemente, o amortecemento das múltiples contradicións, tendencias autodestrutivas e efectos depredatorios do capitalismo, como garantía da súa tolerancia pola poboación. O contraataque neoliberal contra o keynesianismo estatal de posguerra, característico do final do século XX e comezos do XXI, está chegando ao seu fin pola crise ecolóxica global e a crecente desigualdade e precariedade social derivada do cambio tecnolóxico. 

Ambos aspectos, ao seu xuízo, abren unha fiestra de oportunidade para a defensa dunha estratexia democrática de erosión do capitalismo tamén a través de accións do Estado que promovan máis e mellores bens públicos. Unha estratexia de conquista electoral do poder político que, contodo, deberá enfrontar o perigo dun contraataque reaccionario –militarista, antidemocrático, populista e violento– do capital.

Se o activismo político complementa o activismo social, e viceversa, enténdese que cada espazo e cada forma organizativa debe respectarse mutuamente como portadora dunha lexitimidade propia e dunha especialización funcional na tarefa común. Todos eles deben actuar en rede, tecendo identidades, intereses e valores mutuos. 

Finalmente, o CAPÍTULO SEIS descrebe os actores sociais e as articulacións políticas dinámicas que deberían apostar por esa estratexia de erosión do capitalismo. 

EOW defende unha articulación “aberta”, concorrencial e colaborativa das estratexias descritas no capítulo II. Todas son necesarias, todas teñen lexitimidade, e todas contribúen á súa maneira á erosión do capitalismo. 

A lóxica central do cambio de erosión do capitalismo reside en que os cambios que podan efectuarse “desde arriba” nas regras de xogo permitan expandir a construción de alternativas sustentábeis “desde abaixo” ás relacións económicas capitalistas. 

Se o activismo político complementa o activismo social, e viceversa, enténdese que cada espazo e cada forma organizativa (partido político, asociación, sindicato, cooperativa, etc.) debe respectarse mutuamente como portadora dunha lexitimidade propia e dunha especialización funcional na tarefa común. Todos eles deben actuar en rede, tecendo identidades, intereses e valores mutuos. 

O afrontamento desa actuación en rede –tan difícil para unhas esquerdas con tendencia á estabulación e apropiación excluínte deses tres materiais de costura–, pasa por tres retos:

1. Superar as vidas privatizadas da maioría das persoas comúns, implicándoas en proxectos colectivos.
2. Construír solidariedade de clase dentro de estruturas de clase complexas e fragmentadas.
3. Forxar políticas anticapitalistas en presenza de formas de identidade diversas e rivais, non baseadas na clase, pero que comparten valores emancipatorios comúns.

Ofrecer respostas operativas a estes retos obriga a concretar en cada lugar e tempo social específico, en función das tradicións existentes de articulación dos movementos políticos e sociais. 

Cómpre dispor de partidos políticos capaces competir electoralmente con eficacia para poder modificar as regras de xogo, sen esquecer a súa conexión co traballo “erosionador” de fondo de outros actores, e sen esquecer tampouco a radicalidade democrática como valor transversal que debe fundamentar o conxunto da estratexia anticapitalista.

Velaquí as chaves de comprensión e os desafíos que Erik Olin Wright nos deixa para construírmos coas nosas vidas un futuro máis digno. Sexamos fieis ao seu herdo, e preguntémonos agora como podemos ser anticapitalistas na Galiza do século XXI.