As composicións de Bob Dylan “Blowin’ in the Wind” e “Like a Rolling Stone” foron habitual música de fondo nos anos de resistencia e de loita antifascista da miña mocidade e por isto aparecen aludidas dende o título no meu poema “Como un canto rodado (Flotando no vento)”, publicado xa varias veces en galego e en castelán e incluído no poemario A muller sinfonía (Cancioneiro vital). Tales versos foron escritos en homenaxe ao estudantado liquidado polo franquismo e están concretamente inspirados polo que pereceu durante a transición á democracia, cando eu puiden ter sido unha vítima máis, porque, en realidade, facía o mesmo que aqueles e aquelas colegas que asasinaron: manifestarme pacificamente contra a ditadura ou realizar pintadas reivindicativas de xustiza e liberdade. Por isto, na última versión deste poema que irei citando a continuación, puxen como dedicatoria “A Chema Fuentes, inmolado en Galicia, e a todos os estudantes asasinados polo franquismo dende 1936”.
Entre os mortos durante a contenda quedou ilustre memoria literaria do estudante universitario e incipiente poeta inglés John Cornford, bisneto de Charles Darwin e pertencente a unha importante familia intelectual británica, que foi abatido polo exército sublevado na fronte de Andalucía formando parte das Brigadas Internacionais
A ditadura militar imposta en España ao mando do Xeneral Franco tras sublevarse contra a II República co apoio efectivo da Alemaña nazi e da Italia fascista contou dende o principio entre as súas vítimas miles de estudantes. Moitos e moitas morreran xa durante a guerra entre 1936 e 1939, tanto en combate no campo de batalla como por liquidación xudicial ou extraxudicial na retagarda, pero foron tamén moi numerosos os casos das vítimas que pereceron durante a posguerra.
Entre os mortos durante a contenda quedou ilustre memoria literaria do estudante universitario e incipiente poeta inglés John Cornford, bisneto de Charles Darwin e pertencente a unha importante familia intelectual británica, que foi abatido polo exército sublevado na fronte de Andalucía formando parte das Brigadas Internacionais, compostas por voluntarios que viñeron a España dende moi diversos lugares do mundo para loitar contra o fascismo. O poeta José Ángel Valente dedicoulle o poema memorial “John Cornford, 1936” vindicando a xenerosidade da súa comprometida mocidade nun lúcido exercicio de memoria histórica internacionalista que eu expliquei sempre nas miñas clases de Literatura dende que comecei a exercer a docencia. Valente tiña exposta no seu despacho unha foto súa que legou con todo o seu arquivo e con toda a súa biblioteca á Cátedra de Poesía e Estética que leva o seu nome na Universidade de Santiago de Compostela, onde se exhibe permanentemente.
Entre os mortos durante a posguerra quedou tamén significativa memoria literaria do estudante universitario Enrique Ruano Casanova, quen, un ano despois do Maio do 68 francés que tanto alertara e preocupara á ditadura franquista, foi torturado e asasinado pola policía política secreta desta, a chamada Brigada Político-Social
Entre os mortos durante a posguerra quedou tamén significativa memoria literaria do estudante universitario Enrique Ruano Casanova, quen, un ano despois do Maio do 68 francés que tanto alertara e preocupara á ditadura franquista, foi torturado e asasinado pola policía política secreta desta, a chamada Brigada Político-Social, que o tiña detido por acusalo de propaganda antifranquista e que presentou o caso como un suicidio tras lanzar o seu corpo dende a fiestra dun sétimo andar que estaban rexistrando en Madrid o 20 de xaneiro de 1969. Inmediatamente, o poeta toupa Santiago Marcos, que pasara un cuarto de século oculto nunha bodega familiar temendo ser liquidado por veciños fascistas na súa Castela rural, dedicoulle xa no aciago momento do seu asasinato o soneto "Franco y Ruano Casanova", que por suposto non puido ser publicado ata a chegada da democracia, cando se editou co título de "Franco y su víctima de turno". O asasinato de Enrique Ruano, sucedido durante a miña adolescencia, foi o primeiro estudanticidio do que tiven vaga noticia e consecuentemente tamén o primeiro que marcou a miña incipiente conciencia ética, malia a infame manipulación política e mediática coa que o franquismo tratou de desvirtuar tal crime, polo que nunca o esquecín:
Esquecín as armas e os uniformes
dos sanguinarios lacaios da Ditadura,
pero nin por un momento arrebolado
a Enrique Ruano voando dende a fiestra
mentres comía sirenas e bebía bengalas
como todos aqueles alumnos de esperanza
que xa eran profesores de futuro,
flotando no vento da historia,
como un canto rodado.
A morte de Enrique Ruano por precipitación ao baleiro non foi un caso único, pois tamén faleceu así o estudante Conrado Iriarte Vañó, arrebolado dende unha fiestra da comisaría de Delicias de Madrid o 22 de maio de 1976, aínda que este suceso foi un dos que mellor puido ocultar e desfigurar a policía franquista
A morte de Enrique Ruano por precipitación ao baleiro non foi un caso único, pois tamén faleceu así o estudante Conrado Iriarte Vañó, arrebolado dende unha fiestra da comisaría de Delicias de Madrid o 22 de maio de 1976, aínda que este suceso foi un dos que mellor puido ocultar e desfigurar a policía franquista, dado que contou para isto coa colaboración do pai da vítima, adicto ao réxime imperante.
O recurso ao baleiro para encubrir sinais de torturas xa fora practicado pola policía na propia sede da Dirección General de Seguridad franquista, situada na Puerta del Sol de Madrid (antes Casa de Correos e agora sede do goberno da Comunidad de Madrid), cando arrebolaron ao patio interior do edificio ao detido en 1962 Julián Grimau, provocándolle graves lesións na cabeza e nos pulsos, pois lanzárono esposado coas mans cara a adiante (o ministro de Información y Turismo franquista, Manuel Fraga Iribarne, declarou que se tratara dunha tentativa de suicidio). Como remate, malia a gran campaña internacional realizada en Europa para impedir a súa execución, Julián Grimau sería fusilado en 1963 (o devandito ministro de Información y Turismo franquista, Manuel Fraga Iribarne, xustificou o seu fusilamento co informe Crimen y castigo, cuxo literario título remitía con sarcástico paradoxo ao autor da novela homónima, Fiódor Dostoievski, quen padecera un simulacro de fusilamento baixo o zarismo e quen precisamente se opuxera con contundencia á pena de morte).
A última vítima estudantil da represión na posguerra en Galicia e, polo tempo no que sucedeu, a primeira que sentín como moi próxima, foi o outés José María Fuentes Fernández (coñecido como Chema), estudante da Universidade de Santiago de Compostela que foi baleado de socato polas costas nunha noite de xolda no centro de dita cidade, o 4 de decembro de 1972, por un policía enfurecido ao non conseguir detelo
A última vítima estudantil da represión na posguerra en Galicia e, polo tempo no que sucedeu, a primeira que sentín como moi próxima, foi o outés José María Fuentes Fernández (coñecido como Chema), estudante da Universidade de Santiago de Compostela na que daquela eu pensaba matricularme, que foi baleado de socato polas costas nunha noite de xolda no centro de dita cidade, o 4 de decembro de 1972, por un policía enfurecido ao non conseguir detelo. Tal abuso de autoridade armada provocou unha gran mobilización estudantil e cidadá, que á súa vez motivou o peche da Universidade e ata o entón inusual xuízo e condena do policía homicida. Aínda que por entón eu era aínda adolescente, aquel suceso tan próximo ao meu contorno fíxome tomar conciencia do perigo de morte que corriamos os estudantes protestatarios desafectos á ditadura franquista e mesmo os simplemente sospeitosos de selo polas nosas actitudes comportamentais ou polos nosos aspectos físicos e indumentarios non convencionais para o autoritario estado de represión reinante en España dende 1936.
Non moi diferente ao asasinato do devandito estudante galego Chema Fuentes foi o do vasco e tamén estudante Koldo Arriola Arriola, detido pola garda civil en Ondárroa, igualmente unha noite de troula, o 23 maio de 1975, segundo se dixo tras ir cantando en éuscaro, e logo baleado de socato no cuartel, crime que provocou unha folga xeral na súa vila.
Nos últimos anos da ditadura franquista sumouse á opresiva coerción policial o terrorismo de extrema dereita, formado por individuos españois e tamén arxentinos que habitualmente colaboraban coas forzas armadas represivas e que atentaron tanto en España como en Francia ou Alxeria contra obxectivos antifranquistas
Mais nos últimos anos da ditadura franquista sumouse á opresiva coerción policial o terrorismo de extrema dereita, formado por individuos españois e tamén arxentinos que habitualmente colaboraban coas forzas armadas represivas e que atentaron tanto en España como en Francia ou Alxeria contra obxectivos antifranquistas. Por exemplo, o 14 de outubro de 1975, terroristas ultradereitistas estouparon unha bomba na librería da editorial Ruedo Ibérico de París e, nesta mesma cidade, o 18 de decembro do mesmo ano, atentaron con outro explosivo contra unha librería vinculada ao sindicato anarquista CNT. Porque, en efecto, tal terrorismo de ultradereita perdurou e aínda se acrecentou despois da morte do Xeneral Franco o 20 de novembro de 1975.
De feito, o tardofranquismo que sucedeu ao falecemento do ditador e que precedeu ao establecemento dunha democracia controlada polo seu poder político e, sobre todo, militar, propiciou numerosos asasinatos durante a chamada Transición, entre eles os de varios estudantes universitarios contestatarios como era eu daquela. O primeiro que lembro desta época é o do estudante andaluz Francisco Javier Verdejo Lucas, asasinado o 14 de agosto de 1976 en Almería pola garda civil, que lle disparou mentres o perseguía por estar realizando unha pintada inconclusa na que reclamaba “Pan, trabajo y libertad”. Con descarado cinismo os axentes executores declararon que un deles tropezara e que se lle disparara a arma sen querer:
Esquecín o título de todos os cadros
dos artistas de cámara e de corte,
pero non o que poñía a pintada
que non puido terminar baleado
Francisco Javier Verdejo Lucas
cal poema escrito contra un muro
de Almería candealmente inconcluso,
flotando no vento da historia,
como un canto rodado.
Fóra da Península Ibérica, a policía armada cribou a balazos nunha casa familiar en Santa Cruz de Tenerife ao estudante canario Bartolomé García Lorenzo o 22 de setembro de 1976, aducindo que o confundira cun delincuente, o que ocasionou grandes disturbios e protestas na illa. Pouco máis dun ano despois, e xa tras as primeiras elección supostamente democráticas, a garda civil abateu no Campus de San Cristóbal de La Laguna ao tamén estudante canario Javier Fernández Quesada o 12 de decembro de 1977 durante unha manifestación universitaria solidaria cunha folga obreira:
Esquecín antes o nome das illas
canarias que o dos canarios
Bartolomé García Lorenzo
e Javier Fernández Quesada
ou o das provincias vasconavarras
que o de Koldo Arriola cantando en éuscaro
e o de José Luis Aristizabal Lasa,
pero nunca que os mataron nelas;
por iso digo os nomes e os lugares
que os fan un a un revivir únicos
como en min cada un deles segue sendo,
flotando no vento da historia,
como un canto rodado.
Outro estudante asasinado pouco despois pola forza pública resultou ser o madrileño Ángel Almazán Luna, que o 20 de decembro de 1976 foi golpeado a culatazos e a porrazos pola policía ata fracturarlle o cranio durante a represión dunha manifestación democrática en Madrid contra o referendo de reforma política dentro do sistema convocado polo tardofranquismo, malia que co seu cínico descaro habitual os axentes executores declararon que estando bébedo batera contra o poste dun farol:
Esquecín o referendo que aprobou
a reconversión do franquismo
dende dentro da caverna,
pero non que ese mesmo día
foi reprimida en Madrid a disidencia
de Ángel Almazán Luna, morto
a golpes de uniformado poste,
flotando no vento da historia,
como un canto rodado.
Mais non só asasinaban as forzas armadas do réxime, senón tamén os seus colaboradores ultradereitistas, dos que foron vítimas o estudante madrileño Carlos González Martínez, asasinado polas costas durante unha manifestación democrática en Madrid o 26 de setembro de 1976, e o andaluz Arturo Ruiz García, asasinado de socato durante outra manifestación democrática na mesma cidade o 23 de xaneiro de 1977:
Esquecín os nomes de todos os reis godos,
os máis de cen símbolos químicos
da táboa periódica dos elementos perigosos,
os dezanove modos válidos do siloxismo inútil,
os principios fundamentais do movemento inmóbil,
apenas me lembro do principio de Arquímedes
ou do teorema de Pitágoras
cando o poder nos ocupa desaloxando
aos libres hipotenusa arriba,
mais non esquecín nunca
os solidarios nomes estudantes
de Carlos González Martínez
e Arturo Ruiz García simplemente,
suspendidos a tiros para sempre
no Madrid en transición á nada,
flotando no vento da historia,
como un canto rodado.
Ao día seguinte, 24 de xaneiro de 1977, a represión dunha manifestación de protesta en Madrid polo asasinato de Arturo Ruiz ocasionou a morte violenta da estudante madrileña María Luz Nájera Julián, debida ao impacto na súa cabeza dun bote de fume disparado a curta distancia pola policía armada. E na mesma xornada produciuse a matanza do despacho de avogacía laboralista na rúa de Atocha de Madrid, na que foron asasinadas cinco persoas, entre elas o estudante salmantino de Dereito Serafín Holgado de Antonio, e na que foron feridas graves outras catro. Aqueles foron días de tensión e manifestación constante en toda España e por suposto tamén en Santiago de Compostela, en cuxa universidade estudaba eu por entón e onde participei en todas as manifestacións de protesta que se convocaron. Obviamente, os botes de fume e as pelotas de goma que disparaban as forzas represivas contra as manifestacións protestatarias podían ser tan ferintes e mesmo letais como as propias balas, como puxo de manifesto o asasinato de Mari Luz Nájera:
Esquecín a nomenclatura das néboas
e o nivel de humidade dos aerosois,
pero aínda me fai chorar o fume do bote
policial que matou a María Luz Nájera
manifestándose sen antes repasar
o exame de meteoroloxía fascista
con risco de precipitación de gases,
flotando no vento da historia,
como un canto rodado.
De feito, o profesor de Inglés David Wilson morreu polo impacto na súa cabeza dunha pelota de goma disparada pola policía en Sabadell o 19 de febreiro de 1976, dise que precisamente mentres trataba de arredar ao seu alumnado, que presenciaba a represión dunha folga por parte de forzas antidisturbios, das fiestras da súa aula. Igualmente, tiveron a mesma fin outras persoas en Donostia, Pamplona e Barcelona durante 1977, en Parla e Valencia durante 1979 e ata en 1981 en Huércal-Overa (Almería).
E a miña amiga e colega donostiarra Ane Marcellán Arantzamendi pasou semanas en coma a consecuencia do impacto dunha pelota de goma similar á que matou precisamente en Donostia, o 10 marzo de 1977, ao estudante vasco José Luis Aristizabal Lasa, a quen a policía disparou intencionadamente e de socato a través da fiestra do coche no que estaba parado en medio da carga contra unha manifestación. Porque, en efecto, a represión franquista matou a moitas persoas sen necesidade de armas de fogo dende 1936, ás veces mesmo a través da tortura psicolóxica e do maltrato físico, como hai quen pensa que puido ser o caso do estudante pamplonés Javier Escalada Navaridas, enfermo do corazón que faleceu nun hospital o 14 de marzo de 1970.
E isto sen contar cos estudantes menores de idade que pereceron por represión policial, como Francisco Javier Cano Gil, abatido aos 16 anos pola policía municipal de Madrid o 29 de outubro de 1976; Juan Manuel Iglesias Sánchez, tamén de 16 anos, que faleceu perseguido pola policía armada en Sestao o 9 de xaneiro de 1977; ou Domingo Hernando García, baleado aos 17 anos pola policía nacional en Bilbao o 30 de xullo de 1980. En todos os casos, os responsables das mortes exculpáronse coas consabidas escusas que habitualmente aceptaba sen rubor o réxime franquista para protexelos.
Foi un azar que eles morresen e que eu lles escriba este poema, xa que sei moi ben que puido ter sido ao revés, como sei tamén que todos compartimos e alcanzamos a imaxinar e a sentir xuntos, irredutiblemente, a utopía da fin do fascismo
Como puido observarse, a convocatoria das primeiras eleccións titoradas polo tardofranquismo o 15 de xuño de 1977, a aprobación da Constitución de 1978 e a celebración das eleccións xerais e municipais de 1979 non interromperon a represión letal efectuada por forzas armadas posfranquistas nin a práctica criminal do terrorismo de extrema dereita contra o estudantado. Así o demostraron, respectivamente, a morte a tiros efectuados pola policía armada, durante a represión dunha manifestación en Madrid, dos estudantes madrileños José Luis Montañés Gil e Emilio Martínez Menéndez o 13 de decembro de 1979, e o secuestro, a tortura e o asasinato por parte dun comando ultradereitista, nas aforas da mesma capital, da estudante vasca Yolanda González Martín o 1 de febreiro de 1980.
Dende entón, penso sempre nos estudantes contestatarios inmolados durante a Transición non só como compañeiros de esperanza e de resistencia antifascista, senón tamén como uns meus semellantes alter ego, porque morreron comportándose ou ataviándose coma min e facendo pintadas ou manifestacións como as que tantas veces fixen eu. As cancións de Bob Dylan soaban a miúdo na banda sonora do noso tempo, no que as respostas aparecían “Blowin' in the Wind” e nós desapareciamos “Like a Rolling Stone”. Porque foi un azar que eles morresen e que eu lles escriba este poema, xa que sei moi ben que puido ter sido ao revés, como sei tamén que todos compartimos e alcanzamos a imaxinar e a sentir xuntos, irredutiblemente, a utopía da fin do fascismo:
Que absurdo non ter morto con vós,
poetas sen rima e sen medida,
eu que puiden ser calquera
se o azar non quixese
que escribise este poema,
flotando no vento da historia,
como un canto rodado.
Acaso eles foron os verdadeiros poetas
do meu tempo, para sempre
flotando na nosa memoria,
como cantos rodados,
onde o fascio nunca tivo dominio.
