O pasado día 3 de maio inaugurouse a placa de homenaxe á máis célebre veciña das Cortellas: unha muller labrega, anónima e humilde, máis coñecida por todas como Maruja da Crega

Adicado a Manolo do Casanova, meu pai, cociñeiro e gaiteiro do Louro en réxime fixo-discontinuo.

O pasado día 3 de maio, os veciños e veciñas do Louro, rueiro dunha aldea do leste de Soutomaior (As Cortellas), vivemos unha tarde chea de historia e dignidade.

O acto do 3 de maio ten unha dimensión simbólica que trascende os sucalcos da miña amada patria paterna

Acompañado dos fillos de Maruja Grande Sobral, o alcalde Manu Lourenzo inaugurou a placa de homenaxe á máis célebre veciña das Cortellas: unha muller labrega, anónima e humilde, máis coñecida por todas como Maruja da Crega (pronúnciese o j aspirado, e o g con gheada: “Maruha da cregha”), incorporada por dereito propio ao Album de Galicia do Consello da Cultura Galega.

Maruja da Crega é un símbolo de moitas cousas. E tamén un misterio

Podería verse como un acto máis dos centos que se celebrarán ao longo do país en conmemoración do Día das Letras 2025, adicado ás cantareiras. Mais o acto do 3 de maio ten unha dimensión simbólica que trascende os sucalcos da miña amada patria paterna. Porque Maruja da Crega é un símbolo de moitas cousas. E tamén un misterio.

Como acontece con todas as manifestacións da música tradicional, o xenio de Maruja era popular, cotiá e autodidacta. Destacouno o Xabier Díaz no acto de conmemoración: ese seu tocar do pandeiro e o seu cantar era extraordinario

Como acontece con todas as manifestacións da música tradicional, o xenio de Maruja era popular, cotiá e autodidacta. Destacouno o Xabier Díaz no acto de conmemoración: ese seu tocar do pandeiro e o seu cantar era extraordinario. Sobre Maruja xa hai mesmo un excelente libro etnomusical, feito no 2017 por Xulia Feixoo, e as súas actuacións no Luar ou na súa cociña pódense ver no Youtube. O seu xenio era ben real, porque ademáis de dominar o pandeiro, podo asegurar que era unha consumada mestra na arte galega do insulto e o maldizer, forma avanzada de psicoterapia para os que nunca tiveron acceso a un profisional da psicoloxía.

O pandeiro de Maruja era moi senlleiro. A súa antigüidade centenaria e o seu peso converteuno no Stradivarius dos nosos pandeiros cadrados

O pandeiro que tocaba Maruja, o mítico pandeiro do Louro (hoxe, propiedade familiar da curmá de meu pai) era moi senlleiro. A súa antigüidade centenaria e o seu peso converteuno no Stradivarius dos nosos pandeiros cuadrados. Un instrumento único que ben merece, ao meu xuízo, a súa declaración como Ben de Interese Cultural.

Mais o que facía soar tan ben ese pandeiro no era outra cousa que as mans de Maruja. Esas mans eran tamén únicas. Fortes, entrenadas por miles de horas de duro traballo co legón polos sucalcos das Cortellas, e de labores infinitos na casa

Mais o que facía soar tan ben ese pandeiro no era outra cousa que as mans de Maruja. Esas mans eran tamén únicas. Fortes, entrenadas por miles de horas de duro traballo co legón polos sucalcos das Cortellas, e de labores infinitos na casa. Mans de labrega nai de tres fillos que acabaron emigrando a Madrid; mans máis curtidas que as dun albanel dos d´antes e, porén, implacables como un metrónomo na arte de marcar o compás. Un símbolo da dureza e os leceres da vida como caras dunha mesma moeda. Como seu irmán Leonardo, que marchou traballar na construción do embalse de Yesa nos anos cincuenta, e volveu para a casa sen unha perna por causa dun acidente laboral: así foi como se sumou a súa caixa e o seu clarinete ás fiadas das Cortellas.

Maruja nunca tivo un pandeiro de seu. O seu era prestado pola casa do Louro. Un pandeiro en común que faría chorar a E.P. Thompson. Un préstamo que tamén é un símbolo. Maruja aprendeu a súa arte popular nas fiadas das Cortellas, e practicando cun prato nas interminables horas de levar as vacas a pastar

Maruja nunca tivo un pandeiro de seu. O seu era prestado pola casa do Louro. Un pandeiro en común que faría chorar a E.P. Thompson. Un préstamo que tamén é un símbolo. Maruja aprendeu a súa arte popular nas fiadas das Cortellas, e practicando cun prato nas interminables horas de levar as vacas a pastar. Maruja non sabía que a súa relación xurídica co pandeiro chamábase “comodato”, nin falta que facía. O que importaba era saber darlle xeito para facer festa na súa tribo en réxime de autoconsumo, cando non había nin discotecas nin equipos de música, nin Spotify nin Youtube. 

Tiven o privilexio de medrar en réxime fixo-discontinuo nun verdadeiro museo antropolóxico vivinte configurado por tres elementos: a súa antiga ocupación e explotación agraria do territorio; a súa cultura comunal; e unha singular forma de división sexual do traballo

Maruja foi portadora e transmisora dun patrimonio único, aleación material e inmaterial da nosa historia máis antiga. Desde moi novo, fun consciente da extraordinaria densidade cultural das Cortellas. Tiven o privilexio de medrar en réxime fixo-discontinuo nun verdadeiro museo antropolóxico vivinte, configurado por tres elementos: o primeiro, a súa antiga ocupación e explotación agraria do territorio; o segundo, a súa cultura comunal, resultado da intensa interacción veciñal na xestión dos seus comúns (monte en man común, camiños de laxe, muros de pedra seca, comunidade de auga con rego de torna), que convertía aos viciños nunha grande familia, ligada por un parentesco territorial; o terceiro, unha singular forma de división sexual do traballo, derivada da incorporación masiva dos homes á hostalaría a partir de comezos do século XX, cando no Castelo de Soutomaior se abre unha escola de hostalaría que acabaría convertendo aos homes das aldeas de Soutomaior nunha especie de loxia masónica de cociñeiros e camareiros esparexidos por todo o mundo. Meu avó e meu pai foron desa loxia; tamén Marcelo Aguiar Boullosa, o home de Maruja. Residentes ausentes, fixos-discontinuos que volvían cando podían á casa.

A forza de manter as casas, os fillos e as veigas mentras os homes andaban polo mundo adiante, as mulleres das Cortellas teceron unha hexemonía doméstica e unha solidariedade especial

A forza de manter as casas, os fillos e as veigas mentras os homes andaban polo mundo adiante, as mulleres das Cortellas teceron unha hexemonía doméstica e unha solidariedade especial; unha xenerosidade en común que se transmitía á forma de traballar, á forma de insultarse e esquecer os agravios, e de disfrutar dos momentos de lecer: cantando vellas cancións, inventando novas conforme a patróns musicais herdados de nais a fillas durante séculos.

Ese mundo, por desgraza, está desaparecendo irremisiblemente. Os trazos que fixeron posible o milagre anónimo de Maruja foron deturpándose a medida que a economía cambiou, os novos das Cortellas emigraron, e a maioría foi perdendo a vontade de conservar o que era a súa historia máis enxebre

Ese mundo, por desgraza, está desaparecendo irremisiblemente. Os trazos que fixeron posible o milagre anónimo de Maruja foron deturpándose a medida que a economía cambiou, os novos das Cortellas emigraron, e a maioría foi perdendo a vontade de conservar o que era a súa historia máis enxebre. 

Malia ser veciña de porta con porta até que morreu, nunca puden escoitar o xenio de Maruja co pandeiro; tampouco me atrevín a preguntarlle de onde viña o seu xentilicio “da crega”, e que relación tiña coa nosa propia historia familiar, a dos Casanova, marcada por un tataravó que era crego de Redondela e nunca renegou da súa dona, a “señora do crego”, miña tataravoa veciña do rueiro do Louro. É a maldición do fixo-discontinuo, ter que andar perseguindo información perdida e misterios da propia historia. 

Na nosa man está re-construir esta herdanza para os que veñan atrás de nós

Sexa como for, conmemoro como propia, con orgullo de país, de clase e de xénero, a arte de Maruja. Ainda que os nosos matos se enchan de broza, as viñas xa non se coiden e cada un ande ao seu, o 3 de maio algunhas ainda fomos quen de xuntarnos para cantar a “Palmira” con Maruja. Foi o mesmo día que, hai 22 anos, despedíamos á miña avoa Valentina, comadre de Maruja, que sempre nos despedía a nós, ao marcharmos das Cortellas para o norte, cunha frase que levo gravada no máis fondo: 

“Acordádevos de nós”.

Así é, e así será. 

Na nosa man está re-construir esta herdanza para os que veñan atrás de nós.