Falar de espazo, nun contexto determinado pola ordenación capitalista do territorio e a produción inmobiliaria, sempre acaba resultando un eufemismo, cando o que en realidade se quere dicir é sempre solo. Con esta idea emprestada do antropólogo Manuel Delgado, coa que critica o cariz especulativo dos procesos actuais de liberalismo urbanístico, gustaríanos repensar –en clave de cidade– o que está a acontecer estes días na Coruña co chamado “caso Ofimático”, polémico parque de vivendas cuxa construción pode supoñer o desaloxo forzoso dunha quincena de familias de Elviña.
Non deixa de resultar grotesca a nova edificación de máis de 2.000 pisos nunha cidade onde están rexistradas arredor de 20.000 vivendas baleiras, e onde –segundo datos do INE– na última década o parque inmobiliario local ten crecido a un ritmo moi superior ao da poboación
Dunha banda, non deixa de resultar grotesca a nova edificación de máis de 2.000 pisos nunha cidade onde están rexistradas arredor de 20.000 vivendas baleiras, e onde –segundo datos do INE– na última década o parque inmobiliario local ten crecido a un ritmo moi superior ao da poboación. Amais disto, tralas liñas de terra engulidas hoxe polas escavadoras, cómpre subliñar a coexistencia dun segundo plano de construción: a construción do Ofimático na linguaxe. Así, á vez que técnicos e políticos de tódalas cores invocan o Ofimático como realidade inminente, creando unha paisaxe sonora que –ao ser pronunciada– pretende presentarse como irrevogable, suplantan as memorias das veciñas de Elviña, que moito antes de que o Ofimático tan sequera existise nos planos –e sabemos que todo plano representa a vontade de facer lexible un territorio– dotaban de vida, sentido e relacións os espazos que, logo de ser recalificados, convértense hoxe en cadaleitos de po contra a avenida.
Son estas xentes de Eirís de Arriba e Eirís de Abaixo, dos lugares de Galán e Cernadas, as xentes de San Vicente de Elviña, as que non só resisten estes días contra as ameazas de desafiuzamento
Son estas xentes de Eirís de Arriba e Eirís de Abaixo, dos lugares de Galán e Cernadas, as xentes de San Vicente de Elviña, as que non só resisten estes días contra as ameazas de desafiuzamento, reivindicando as súas historias e combatendo a lóxica homoxeneizadora das nosas cidades, senón que levan ao primeiro plano unha figura clave para os novos tempos políticos: a veciñanza.
Velaí que, concentrándose os venres na pasarela que hai xunto as súas casas, ou manifestándose na marxe da avenida de Alfonso Molina –ditas protestas queren ser agora prohibidas–, estas xentes constrúen e defenden aquilo que os sucesivos gobernos locais parecen empeñados en destruír: a súa propia condición de veciños. Tal apunte vese reforzado ao escoitar o relato das afectadas e dos afectados polo plan do Ofimático, quenes aseguran que foron “metidos á forza” no devandito plan, impoñéndolles –“sen ter asinado nada”– a condición de promotores. Deste xeito, xunto á estratexia discursiva antes exposta, que anticipa unha realidade que aínda non se materializou por completo, as comunicacións oficias coas afectadas, as retóricas e os “papeleos” da administración, desprazan a súa condición inherente de “veciños” e “veciñas” da cidade –con obrigas, si, mais tamén cunha serie de dereitos inalienables–, asignándolles en cambio toda unha serie de cargas e responsabilidades propias dos “axentes da edificación”, figura coa que a LOE (Lei de Ordenación da Edificación) vencella a categoría de promotor inmobiliario. O absurdo da operación se dispara cando, co gallo desta nova condición imposta, os veciños (promotores) de Elviña vense na obriga de pagar unhas “cotas de urbanización” –luz, sumidoiros, etc.– que superan a indemnización polas expropiacións, quedando así sen terras, sen casas e endebedados.
As afectadas polo Ofimático están a despregar na súa relación coa cidade toda unha infraestrutura humana, ou se se prefire, están a crear un ambiente social baseado en redes de solidariedade, cooperación e hospitalidade
Apoiados nas súas últimas mobilizacións por Stop Desahucios, celebrando asembleas conxuntas con activistas e demais particulares, organizando xantares populares con aqueles que se queiran achegar a escoitalos, as afectadas polo Ofimático están a despregar na súa relación coa cidade toda unha infraestrutura humana, ou se se prefire, están a crear un ambiente social baseado en redes de solidariedade, cooperación e hospitalidade.
Antropoloxicamente, e nun sentido clásico, a hospitalidade ten sido explicada como unha técnica para a negociación das relacións entre estraños. Contra a barbarie dos desafiuzamentos, polo ben común e pola dignidade colectiva, as xentes de Elviña reciben ós veciños doutros barrios para romper a distancia que separa ao “estraño” do “veciño”, para revalorizar de novo a forza dos seus espazos de vida, para lembrarnos o marco común dunha cidade compartida. Ao mesmo tempo, a solidariedade penetra un circuíto de reciprocidade, e baixo a pasarela, os xestos dos automobilistas vólvense ao seu favor, pitando e saudando con complicidade e en sinal de apoio.
Non resultaría esaxerado destacar o papel do movemento veciñal nos últimos compases da ditadura franquista, ou a potencia transformadora das asembleas populares na Arxentina de inicios de século, e por suposto as asembleas de barrio do 15M
A veciñanza, entón, vólvese unha figura elemental para comprender os desexos de cidade e os desexos de relacións que manifestan situacións coma estas. Vólvese tamén, en certa medida, un suxeito social multivocal capaz de localizar as políticas de proximidade orientadas á comunidade. Cando o mundo se nos escapa, cando as lóxicas transnacionais e financeiras resultan ilocalizables nos mapas da nosa cotidianeidade, cando a cidade se expande e se descentra, os barrios, os veciños e as veciñas, asemellan converterse nas figuras e nos territorios localizados (e localizables) dunha renovada imaxinación política. Non resultaría esaxerado –nunha historiografía recente– destacar o papel do movemento veciñal nos últimos compases da ditadura franquista, ou a potencia transformadora das asembleas populares na Arxentina de inicios de século, e por suposto as asembleas de barrio do 15M, que teñen funcionado –por dicilo con Corsín e Estalella– coma “dispositivos de produción de veciños”. En calquera caso, as protestas en Elviña poñen de manifesto algo máis, e se cadra máis importante: a capacidade que teñen os gobernantes, amparándose na especulación do liberalismo urbanístico, de promover distintas categorías de veciños con distintos dereitos á cidade.
A nomeada “periferia” vese engulida paulatinamente polas dinámicas de expansión da cidade; é dicir, esaxerando os termos: o centro (ou máis ben, as dinámicas que lle son propias) descéntranse cara o exterior
Se no caso da octoxenaria Aurelia Rey a solidariedade popular impediu un desafiuzamento salvaxe que non operaba senón como tradución legal dun exercicio de “limpeza urbanística” –isto é, Aurelia sufriu as consecuencias dun proceso de xentrificación e mobbing inmobiliario, efecto dunha revalorización do solo no que vivía e provocado pola conversión do seu antigo barrio nun distrito cool de marcas comerciais, o que terminaría provocando a súa expulsión cara a “periferia”–, no presente caso os parámetros urbanísticos poderían reproducirse, mais nun contexto distinto. Se no primeiro exemplo o “centro” da cidade queda restrinxido a un valor de cambio e a uns fins comerciais que expulsan á poboación envellecida e de rendas baixas, neste caso vemos como a nomeada “periferia” vese engulida paulatinamente polas dinámicas de expansión da cidade; é dicir, esaxerando os termos: o centro (ou máis ben, as dinámicas que lle son propias) descéntranse cara o exterior, confundíndose co que había arredor, de forma que os borrosos lindes se solapan –hoxe xa en clave metropolitana–, na posta en escena dunha cidade que ten présa por saír de si mesma. Así, o ideal moderno dunha cidade baseada na apertura, na diversidade e na liberdade de acceso, descomponse aceleradamente namentres un urbanismo perverso –que substitúe o espazo social polo solo recualificable– tende a favorecer procesos de segregación que benefician os enclaves homoxéneos e as estratexias de separación, as mesmas que tratan de converter aos “veciños” en “estraños”, distanciándoos tanto física como moralmente.
Nalgúns dos vídeos que Stop Desahucios ten subido ao portal de Youtube, amosando que o activismo xa non se serve da rede senón que é unha rede –capaz de entender a comunicación non só como campo de conflito senón tamén como aquilo que está en xogo–, afectadas e afectados polo Ofimático refírense aos seus lugares, á súa contorna, como “barrio” e “aldea”. Tal nomeamento podería parecernos contraditorio, mais non o é. Esgotada parece hoxe –polo devir metropolitano que comentamos– a clásica distinción entre “campo” e “cidade”. Xa non se vive –se acaso algún día se viviu– en illas de historia e de relacións, senón en nodos, cruces e puntos de intersección, enmarañados nunha lóxica de urbanidade, precisamente porque o “urbano” –comprendido de novo con Delgado– refírese ás formas da modernidade, caracterizadas pola mobilidade, os equilibrios precarios nas relacións humanas e a axitación como fonte de vertebración social. A cidade, dende este punto de vista, non estaría oposta ao campo nin ao rural, senón á comunidade, a esas formas de relacións baseadas nos afectos e na proximidade –non exentas, iso si, de conflitos e liortas– que continúan a representar, en certa maneira, as xentes de Elviña ás que se quere expulsar.
Velaí a vontade do concello –amparada polos intereses privados de urbanistas e construtores– de estandarizar en termos de lexibilidade o devandito territorio, de re-mapear e re-planificar; é dicir, de facer asumible o control dunha poboación
Velaí a vontade do concello –amparada polos intereses privados de urbanistas e construtores– de estandarizar en termos de lexibilidade o devandito territorio, de re-mapear e re-planificar; é dicir, de facer asumible o control dunha poboación e dunhas formas de vida que se lle presentan hoxe como intersticiais, desordenadas, fóra de lugar e fóra de época. Non parecen comprender, os gobernantes, as riquezas e potencialidades duns espazos, dunhas leiras e duns montes, que non só teñen a súa historia tallada contra o vento, senón que poderían ser proveitosos –como xa o son, en termos de cultivo e autoconsumo, algunhas hortas– para o conxunto da veciñanza da cidade.
En cambio, os nosos políticos continúan aferrados a un impulso especulativo que non da aprendido da súa propia derrota, aferrados a unha lóxica do cemento e o progreso que hai tempo que naceu morta. Non dan aprendido que “estar a monte”, precisamente, non só é un síntoma de creatividade e diversidade senón unha condición inherente á produción da cidade: a cidade ten a necesidade de ser revoltosa, polémica e polisémica, impredicible e irregular, ilexible e desordenada, sucia, pois sempre é aquilo que está por facer, ou mellor dito, que sempre se está facendo, e por iso se rebelará unha e mil veces contra o seu propio proceso homoxeneizador. Ao igual que os que pintan graffitis nos muros da cidade están a abrir unha paisaxe onde xa non quedan metros de liberdade, ver xogar aos nenos e ás nenas de Elviña campo aberto, velos relacionarse ao aire libre entre leiras que caen contra a avenida, supón un desafío a aqueles que pensan que a vida pode ser contida nun plano. A condición liminal destas xentes, entre o “rural” e o “urbano”, entre o “centro” e a “periferia”, entre a “entrada” e a “saída” da cidade, convérteos inconscientemente na representación do que sempre foron as xentes de fronteira: unha ameza ao instituído, unha ameaza á estabilidade dun orde imposto… a impureza que trae consigo o perigo.
A condición liminal destas xentes, entre o “rural” e o “urbano”, entre o “centro” e a “periferia”, entre a “entrada” e a “saída” da cidade, convérteos inconscientemente na representación do que sempre foron as xentes de fronteira
Por iso, para cruzar fronteiras, construímos pontes e pasarelas, que só existen cando poden ser atravesadas. A súa profunda simboloxía fálanos de unións, mais tamén de separacións; en certo modo dannos perspectiva, porque nos permiten situarnos no outro lado. Nas últimas semanas, continuando coa súa estratexia de criminalización das vítimas da crise e daqueles que as defenden, un despregue policial desmesurado –será coincidencia que un dos grupos interesados na construción do Ofimático sexa, precisamente, unha cooperativa de policías?– está a imposibilitar que as veciñas de Elviña e as activistas se concentren e mesmo crucen a pasarela ao remate das mobilizacións para volver ás súas casas. Antes da devandita prohibición, dun xeito sorprendente –e con temibles resonancias históricas– a policía ordenábache “pasear” pola pasarela, sempre coa condición de que non estiveses quieto senón en movemento.
Un despregue policial desmesurado está a imposibilitar que as veciñas de Elviña e as activistas se concentren e mesmo crucen a pasarela
O que parecería un xesto livián de disciplina policial constitúe, en realidade, unha fabulosa metáfora do modelo de cidade que se quere construír a costa de veciños e de historias propias. Unha cidade onde o movemento inofensivo sexa un fin en si mesmo, onde as rúas e os espazos funcionen tan só como vasos comunicantes, onde a orde veña de estar separados; unha cidade onde a circulación –de persoas, de vehículos, de mercadorías– sexa o contrario do encontro e da reunión, ou por dicilo cos situacionistas, onde a circulación non represente agás “a organización do illamento”; un modelo, en definitiva, temeroso ante o risco de que concentrar poida supoñer concertar.
Así, a súa visibilidade na pasarela provoca efectos na paisaxe e na pasaxe dos automobilistas. Ao igual que os standing men que estas semanas se apostan no silencio de Taksim e doutras prazas turcas, mirando solitarios cara o chan e as bandeiras, estes automobilistas, unha vez que recoñecen aos seus veciños, fan aquilo que hoxe –consumidos polos ritmos da produción e o consumo– non pode ser máis ameazante e temerario: frean, baixan o ritmo. Conducidos nos seus coches, máquinas que aínda representan unha imaxe de progreso ligada ao desprazamento e á velocidade (unha media de 100.000 vehículos cruzan cada día Alfonso Molina, segundo o Plan Director de Mobilidade Alternativa de Galicia de 2011), frean a trampa retórica segundo a cal o medio –o ambiente– non ten máis valor que ser un “medio” para lograr o movemento.
Baixo a pasarela, entón, unha cidade descentrada queda cortada en dous por esta semi-autovía
Baixo a pasarela, entón, unha cidade descentrada queda cortada en dous por esta semi-autovía, que pretende chegar ao salón das casas (e á que pronto se lle engadirá un novo carril), unha avenida que partiu no seu día aldeas e veciños, custodiada en ámbalas dúas beiras polos símbolos dun capitalismo gastado (multinacionais, cadeas hoteleiras, centros comerciais); a cidade do “porto exterior” e de Marineda City –complexo comercial de medio millón de km2 comunicado coas aforas a través dun novo eixo viario–, que amosan a vontade de envorcarse cara o exterior, coma se –rescatando a Augé– as facilidades de acceso e saída fosen o único obxectivo, como se a cidade se reducise a simple eixo ou punto de paso, e non un espazo de vida e de relacións.
Cabe seguir tecendo –como o fan hoxe as xentes de Elviña– redes de solidariedade, cooperación e esperanza, reclamando políticas comúns e xustiza social (casa por casa), salvando as distancias, recuperando os nomes e coidando a memoria
Fronte a esta tendencia descontrolada, a cal segue confiando nunha idea de progreso que non asume que entender o avance en termos de evolución, crecemento e linealidade –como as etapas dun corpo que van da infancia á vellez–, supón asumir tamén que todo corpo envellece, se detén, pasa, e que polo tanto a decadencia e a dexeneración son, como sinalaba Jankélévitch, síntomas da enfermidade do progreso; fronte a este modelo que constrúe unha cidade sen veciños; fronte aos desafiuzamentos que deixan ás veciñas sen casa e sen cidade, cabe seguir tecendo –como o fan hoxe as xentes de Elviña– redes de solidariedade, cooperación e esperanza, reclamando políticas comúns e xustiza social (casa por casa), salvando as distancias, recuperando os nomes e coidando a memoria.
