“Basta hacer números durante 10 minutos para saber que esta civilización está condenada” (Jorge Riechmann)

Para este mércores 23 de marzo o Ateneo Ferrolán programou unha charla-presentación dun doutor en Antropoloxía que será probablemente descoñecido para a maioría das persoas que lean este artigo. Porén, o contido da súa presentación e do seu pensamento é dunha trascendental relevancia para o noso futuro.

Emilio Santiago Muíño é un deses galegos que, desde a diáspora, están a facer historia (iso que en Fillos de Galicia chamabamos “fillos de sona”). Nado en Ferrol en 1984, emigrou de cativo con seus pais e hoxe en día é un sobranceiro activista cultural, social e político radicado en Móstoles, unha cidade de máis de douscentos mil habitantes no sur da comunidade madrileña, e que grazas á súa teimuda actividade e a do resto do colectivo Rompe el Círculo promete converterse nese referente mundial da transición a unha civilización pospetróleo que puido ter sido Compostela.

Froito das súas análises acerca do rumo de colapso civilizatorio e das estratexias posibles que cabe adoptar desde a sociedade e desde o poder político, están aparecendo desde o ano pasado (a una velocidade certamente abraiante) varios libros da súa autoría que se veñen sumar a artigos e conferencias que este antropólogo social, investigador, rapper e poeta viñera xa publicando sobre a cuestión. O primeiro deles é No es una estafa, es una crisis (de civilización) (Enclave de libros, 2015). A el sumouse axiña, a xeito de segunda parte dunha biloxía, Rutas sin mapa. Horizontes de transición ecosocial, que foi merecedora do premio de ensaio convocado pola editorial Los libros de la catarata no pasado ano e que veu a luz a comezos deste 2016. Por se isto fose pouco, non tardará en aparecer publicada tamén en formato libro (posiblemente en dous volumes) a súa esperadísima tese doutoral acerca de cómo Cuba enfrontou o seu peculiar e adiantado fin civilizatorio no chamado Periodo Especial, ao quedar —case da noite para a mañá— sen petróleo e outros insumos industriais e de orixe fósil que viñera importando durante décadas doutros países da órbita soviética. De feito Emilio xa fora un referente indispensable para o apartado da Guía para o descenso enerxético (Véspera de Nada, 2013) no que debullabamos o caso cubano polo que de premonitorio ou revelador pode ter para o noso propio e inevitable devalar. Mais agora xa podemos desfrutar directamente do seu amplo coñecemento da cuestión nese magno traballo que é Opción Cero. Sostenibilidad y socialismo en la Cuba postsoviética, publicado online polo propio autor, e coñecer en detalle as luces e as sombras desa adaptación social, económica, cultural e política producida en Cuba a partir do momento en que comezaron experimentar o que era vivir sen a fonte enerxética principal das sociedades industrializadas.

Pero aquí quero centrarme en reseñar o primeiro destes libros: No es una estafa, es una crisis (de civilización). Trátase dun libro moi notable, que na súa primeira parte (“El declive energético del siglo XXI”) explica con abundantes datos e referencias por qué non soamente é falso o arquicoñecido lema de “No es una crisis, es una estafa”, senón que máis alá dunha crise económica —ou mesmo sistémica— nos encontramos nas fases iniciais dun auténtico colapso civilizatorio, na liña do apuntado por cada vez máis autores en artigos, manifestos, conferencias e libros (por centrarnos na produción ibérica: Manifesto Derradeira Chamada; En la espiral de la energía; a xa devandita Guía para o descenso enerxético; Per què la crisi no acabarà mai; a miña recente A esquerda ante o colapso da civilización industrial; ou toda a obra ensaística recente de Jorge Riechmann, mentor e compañeiro de investigacións de Emilio no grupo Gitrans2 - Grupo de Investigación Transdisciplinar sobre Transiciones Socioecológicas e que asina o prólogo deste libro, cheo de contundentes e certeiras reflexións). Para quen non teña lido ningunha destas obras, o libro ofrecerá un panorama completo e moi ben enfiado, do punto sen saída no que nos achamos; e mesmo as persoas que xa temos lido acerca da cuestión, aproveitaremos o repaso actualizado e documentado que nos ofrece o autor, acompañado dun bo feixe de gráficas esclarecedoras, e desfrutaremos da súa capacidade para atar cabos entre a situación entrópico-metabólica, a económica e mais a política, achegando un “enfoque complexo” do colapso socio-ecolóxico, cunha interpretación nidiamente anticapitalista (non en van Emilio procede da tradición libertaria, aínda que tampouco o podemos considerar un anarquista ao uso, e así é que no libro reclama aos seus camaradas saír do gueto anarquista).

O anticapitalismo (ou deberiamos mellor dicir poscapitalismo?) deste libro é inevitable, pois para o autor o que está en colapso é a civilización “capitalista” (considera que o capitalismo é unha civilización), termo no que persoalmente non concordo pois houbo capitalismo antes da industrialización e tamén industrialización non capitalista (cuxo máximo expoñente foi a URSS), e o que supón un problema irresoluble e dirixido ao omnicidio é o curso industrialista desenfrenado, que, por suposto, é froito tamén da necesidade demente do capitalismo de medrar imparable de maneira idéntica a un cancro ou unha praga ata o colapso final do seu entorno e de si mesmo. Se cadra a chave deste fincapié do autor no carácter capitalista da civilización como compoñente mortífera da mesma (e non no seu carácter industrial), témolo nun comentario das p. 84-85: “es el imperativo de crecimiento exponencial de la actividad socio-económica ligada a la obtención de beneficios el que nos obliga a preocuparnos por un pico o punto máximo. Una sociedad que no estuviera obligada a crecer tendría, tras alcanzar un techo de producción energética, un cierto margen de maniobra mediante el ahorro y la eficiencia para emprender una reconversión postindustrial no demasiado traumática”. Para min iso non está tan claro. É evidente que a transición que fixo a Cuba castrista cando quedou sen petróleo semella algo impensable cando nos toque a nós, pero en boa parte sabe o propio autor que foi debido máis á iniciativa e carácter da sociedade cubana cá sabia e eficaz guía dun Estado socialista, que máis ben se limitou a ir a rebufo das solucións improvisadas socialmente, e nin tan sequera sempre dun xeito coherente.

Tampouco vexo verosímil que unha sociedade industrial socialista —mesmo de alcance planetario— puidese, unha vez chegado ao Cénit dos combustibles fósiles, evitar a inercia inherente a un xigantesco e hipercomplexo sistema industrial. Os sistemas complexos non se autosimplifican (por moi socialistas que sexan): simplemente colapsan e son substituídos por outros novos moito máis simples. Iso non quere dicir que non faga moita falta o socialismo, que terá que ser moi diferente ao que hoxe entendemos por tal, e de tipo radicalmente ecosocialista, ou alternativamente un ecoanarquismo —ou, se se quer, un híbrido de ambos os dous: un ecosocialismo libertario— para facer este tránsito menos traumático e máis xusto. Pero un sistema coma o noso non se pode simplificar á velocidade á que se vai reducir a dispoñibilidade total de enerxía. Si, esa pode ser a idea de base no valiosísimo Protocolo de Rimini, pero semella pouco realista esperar que se puidese poñer en práctica nesta cultura da exuberancia fósil á velocidade precisa. Era o programa que propoñía ao goberno dos EUA o Informe Hirsch (2005) para anticiparse á debacle do Peak Oil, un programa socialista? Seguramente estaba lonxe de selo, pero en calquera caso indicaba que había que poñelo en práctica 20 anos antes de chegarmos ao Teito do Petróleo, e posiblemente un programa socialista tería falado de prazos semellantes. O problema é que non quixemos ver que estabamos a chegar ao Teito, e esa cegueira ten moito de cultural e bastante menos que ver co carácter capitalista do goberno da economía mundial. Tampouco na URSS se fixera caso do informe Limits to Growth nos anos 70, e iso quere dicir algo. Agora estamos posiblemente xa en pleno Cénit de todos os tipos de petróleo e non fixemos nada para prepararnos. Un programa socialista xa non podería evitar esas consecuencias, porque chegaría máis de 20 anos tarde; tan só podería aspirar a mitigalas ou tentar preparar a fuxida nos botes salvavidas civilizatorios. Polo tanto non é só o imperativo de seguir a medrar, senón a monstruosa inercia da descomunal Megamáquina na que estamos inmersos e que ameaza con arrastrarnos a todos coa súa caída. Se agora de súpeto mudase o control desa Megamáquina, se por arte de hackers vermellos se abrise unha backdoor que permitise inserir un novo sistema operativo... podería evitar este a caída do coloso, cando xa ten o seu punto de gravidade situado sobre o abismo? Cando pisamos o freo, debemos ter en conta a velocidade e a masa do vehículo, para saber se nos imos deter ou non á distancia de seguridade requirida para non impactar: e todas as persoas que conducen saben que a maior velocidade, esa distancia debe ser meirande. Agora, xa que logo, trátase máis de nos fixarmos no tamaño deste metabolismo de tipo industrial e escala planetaria ca no software de control capitalista dese metabolismo. Ese software hai que eliminalo ou substituílo, por suposto, pero non podemos confiar en que, con iso, estea todo resolto. A nosa civilización non poderá ser capitalista, pero tampouco vai poder seguir sendo industrial. Xa non se pode soster o que rebasou o borde do cantil.

Outra opinión do autor coa que tamén disinto é a súa apreciación de que “los límites esenciales que condicionan todos los demás” sexan os límites sociopolíticos (p. 180). Resúltame estraño que despois de manexar os datos e as referencias que nos presenta el mesmo no libro, pareza non darse despegado dun postulado típico desa economía neoclásica —que é tamén o da política keynesiana, por certo— que nega que o sistema socioeconómico estea inserido no sistema ecolóxico, algo que xa apuntei no meu libro A esquerda ante o colapso da civilización industrial como un erro común na percepción da esquerda acerca de como funciona o mundo. Os límites dun subsistema non poden condicionar a un sistema de rango maior que abrangue o primeiro, pois entón sería o subsistema o que estaría na capa máis exterior, e xa non sería, polo tanto, un subsistema. Emilio Santiago parece cualificar esta posición tan obvia como “determinismo ecolóxico”(p. 199), unha crítica que xa rebatín no meu libro, e pretende apoiarse en comentarios anecdóticos de Sahlins bastante fóra de lugar (que a enerxía dispoñible nunha sociedade non inflúe para que os homes leven pantalóns e as mulleres saias, como se iso tivese algo que ver co que estamos a falar acerca do colapso do capitalismo industrial) ou nalgunha interpretación soprendente —e coido que trabucada— dalgún outro autor (cando fala do suposto imperialismo no Xapón da Era Tokugawa citando a Diamond, cando este, no seu libro Collapse, explica ao meu ver todo o contrario: que durante aquela época o país se pechara celosamente a calquera contacto co exterior). Chega a dicir que as “tasas de producción creciente del capitalismo” non teñen condicionantes enerxéticos, algo que penso que é, cando menos, sumamente dubidoso. El di que as “altas tasas de retorno energético del petróleo facilitan la expansión capitalista, pero no la causan”. Certo que non a causan como unha condición suficiente, pero si que son conditio sine qua non, polo menos para o tipo de capitalismo industrial, e nese sentido non podemos falar con rigor de facilitar senón de permitir, posto que sen máis enerxía non pode haber cada vez máis produción e plusvalía (si, o capitalismo pode extraer plusvalía do traballo proletario e da Natureza, pero iso tamén ten límites físicos e, en última instancia, depende da enerxía somática ou da empregada nos procesos extractivistas). Falar de “civilización capitalista” parece servirlle de apoio a estas críticas, as cales serían máis difíciles se partise de describir o colapso da civilización industrial, fose esta capitalista ou non. Se mañá espertásemos en todo o mundo nunha sociedade rexida por principios socialistas... deixaríamos de perseguir o imposible crecemento continuo? Eu dubídoo.

Asevera o autor, así mesmo, que os planos ecolóxico, social e simbólico conservan “cierta autonomía a la hora de influir en las dinámicas históricas y sociales”, pero esquece que o ecolóxico é o que soporta os outros: o plano ecolóxico (e aí incluímos os recursos biosféricos e xeolóxicos, como os combustibles fósiles, ou a suma da enerxía dispoñible) é o que condiciona a marxe do posible nos outros dous, e non ao revés, no que podemos definir como “determinismo negativo” (determina o que non se pode facer), concepto que o autor coñece pero que sorprendentemente está ausente do libro. Xa que logo, debemos recoñecer que existe unha xerarquía entre planos, que resta solidez á afirmación do autor de que “no existe ninguna manera de establecer de antemano un proceso de causalidad que haga primar a uno de ellos por encima de los otros de modo sistemático” e de que “ninguno de ellos pueda asumir de antemano, y unidireccionalmente, el papel de motor de la evolución histórica”. Ese papel primordial xógao a enerxía —como penso que explicaron moi ben Durán & Reyes en En la espiral de la energía cuxo primeiro volume levaba o explícito título de Historia de la humanidad desde el papel de la energía (pero no solo)—, aínda que por suposto, non só, nin de maneira ríxida. Así foi que o control da enerxía do lume, dos animais de tiro, da agricultura, da biomasa, dos recursos obtidos por vía imperialista-saqueadora, do carbón e do petróleo o que foi permitindo saltos revolucionarios á nosa especie (explicados por Durán & Reyes na obra devandita e tamén por outros autores como William Catton), cuxas consecuencias nos planos cultural e social son incomparables con calquera outro factor, mesmo de tipo político ou económico. Tal e así, que sería absolutamente impensable o modo de vida das sociedades industrializadas modernas, co seu nivel de consumo, co seu individualismo, coa súa cultura, coa súa escasa porcentaxe de persoas adicadas á produción de alimentos, a súa dieta, o seu repertorio de oficios e especializacións académicas e laborais, sen a dispoñibilidade masiva de petróleo barato ao longo de máis dun século. Se iso non é un condicionante ou un “motor histórico” non sei qué o pode ser! Para tratar de rebatilo, Emilio de novo acude a algúns exemplos históricos que pouco achegan, como a escaseza de ouro na Alemania nazi, como se o valor outorgado —de maneira totalmente arbitraria— a ese mineral fose comparable ao valor enerxético do petróleo, do carbón ou do uranio, ou puidese ser considerado un “factor ambiental” a efectos metabólicos, confusión se cadra vencellada coa clásica confusión entre valor de cambio e valor de uso. Estas endebles argumentacións parécenme a parte máis frouxa do libro e máis froito dun desexo de salientar a necesidade da acción política e cultural ca dunha análise fría e científica da realidade.

Di Emilio, aquí si con acerto, que non está enerxeticamente determinado se a partida a vaian gañar os falcóns predadores ou os novos ascetas (en referencia aos transicionistas-decrecentistas), pero é que ninguén (que eu poida lembrar) fala dese tipo de determinismo positivo, senón en todo caso dun determinismo negativo, e polo tanto toda a súa crítica contida nese cap. 11 podería parecer unha especie de inncesaria falacia do home de palla, cuxo albo resulta difícil de concretar, pois non menciona autores concretos que defendan ese suposto determinismo enerxético positivo que el tenta rebater. A súa única mención é moi xenérica e atopámola precisamente no final dese capítulo cando di que o “estado de ánimo mayoritario del movimiento en Transición y otros análogos” está a presupór “una crisis que anule en pocas décadas la viabilidad del poder político” (termo que el usa como sinómino de Estado, aínda que obviamente o poder político pode residir noutras instancias, mesmo no imaxinario libertario que el ben coñece). Sorpréndeme, en primeiro lugar, que diga que ese é o sentimento maioritario nas Transition Towns, aínda que se cadra el ten contacto máis de primeira man e o coñece mellor; non en van, grazas ao seu colectivo, hoxe Móstoles é das primeras cidades importantes no Estado español en formar oficialmente parte dese movemento que está á vangarda da transición civilizatoria. Paréceme a min, porén, que está a tomar algunhas posicións minoritarias e na periferia do movemento —como podería ser o caso de Ted Trainer en La vía de la simplicidad— como se fosen lugares comúns na maioría dos centos de comunidades que forman parte desta rede internacional de activistas. Si que é certo que Trainer pode ter unha confianza excesiva na perda da capacidade do Estado para actuar contra iniciativas de transición poscapitalista e postestatal, pero non podemos negar que, na medida en que perda dispoñibilidade enerxética, o Estado vai perder capacidade global de actuación. Claro que resultaría unha medida obvia para un Estado totalitario concentrar toda a enerxía da que poida dispoñer (mesmo expropiando todas as fontes ao seu alcance físico, nomeadamente biomasa) nos aparatos represivos e de control, deixando colapsar se for necesario todos os servizos sociais e outras funcións, o cal faría realidade os soños húmidos do neoliberalismo máis radical e dos anarcocapitalistas estilo Tea Party. O propio Emilio Santiago admite ese devalar da capacidade represiva (“el Estado es cada vez menos capaz de hacer lo que pretende”, p. 269), aínda que parece acreditar en que terá unha menor dimensión da que espera Trainer e que, ao final o Estado “será sin duda el actor protagonista de la barbarie que viene”, unha das mensaxes máis radicais e estarrecedoras do libro, e unha das xustificacións das imprescindibles estratexias duais que este contén e que amplía no seu outro libro Rutas sin mapa. En calquera caso, non vexo eu o conxunto do posibilista e politicamente light movemento das Transition Towns agardando o colapso do Estado, sinceramente.

Mais non só reduce o xove doutor a importancia do factor enerxético-metabólico (principalmente no capítulo 11 do libro, titulado “Más allá de la energía. Un enfoque complejo del colapso social”) senón tamén do factor climático: “El factor climático externo nunca incide de modo directo sino que lo hace a través de una mediación humana (...)” (p. 203) como se, poño por caso, un furacán non fose un furacán, capaz de afectar dun modo ben directo a calquera obxecto situado sobre a face da terra, incluídos os seres humanos. Outra cousa é que, tomado no seu conxunto, e ao longo da historia, poidamos apreciar que os efectos dun clima adverso habitualmente son peores para as persoas empobrecidas, con sistemas de construción máis precarios, desprazadas dos seus fogares, con menor capacidade financeira para a reconstrución, con menor resiliencia no seu sistema agroalimentar, etc. É dicir, que a incidencia se vexa condicionada ou modulada a maiores polos factores culturais, económicos, políticos, non nos debe levar a negar que existe un enorme grau de incidencia directa destes fenómenos sobre o que cabe pouca mediación humana. Si que cabería falar, e moito, da retroalimentación entre eses factores socioeconómicos humanos e propio sistema climático, a partir do comezo do Antropoceno, cuestión sen dúbida central para o proceso histórico de colapso no que nos adentramos, e na que no autor non profundiza, se cadra por dalo por evidente para o público lector.

Afortunadamente, esas apreciacións cuestionables acerca de qué límites son os que determinan qué contextos e de qué maneira o fan, non levan ao autor a derivar conclusións de tipo político que impliquen estratexias diferentes ás que apuntamos outras persoas desde a perspectiva inversa, e polo tanto non invalida en absoluto as súas conclusións e apostas políticas, que constitúen o máis interesante que ofrece Emilio Santiago Muíño nesta obra. Como moito, cabería criticar nelas que sega falado en termos políticos da meta de “sostibilidade”, cando os modelos máis realistas de simulación xa nos indican que esta deixou de ser posible (Dennis Meadows). Quizáis por iso é que cualifica como “viable” un plan que implicase 40 anos de “economía de guerra” coordinada mundialmente para realizar unha transición civilizatoria (p. 184) sen explicar de ónde sairía a enerxía precisa durante eses 40 anos, cando dentro de apenas 14 anos só nos vai quedar —falando en termos do conxunto do planeta; aos países importadores e sen un exército con capacidade imperial acabaríasenos moito antes, loxicamente— o 15% da enerxía neta actual que nos achega o petróleo e cando non vai haber xa enerxía substituta posible en tempo, escala e aplicacións. Isto quere dicir que non cabe xa sustentar o sistema de ningunha maneira senón tan só (e non é pouco!) aumentar a resiliencia social (un concepto que para a miña sorpresa tampouco utiliza o autor) para sobrevivir ao colapso e poder construír unha nova civilización (mellor dito: civilizacións, en plural, da mesma maneira que o que teremos serán colapsos asíncronos e asimétricos) postindustrial baseada exclusivamente na enerxía solar, con tecnoloxías e sociedades simplificadas e reaproveitadora dos restos da actual civilización industrial (produtos, materiais, estruturas, coñecementos...), unha especie de civilización agrario-recuperadora. Se cadra aquí Emilio Santiago herda do seu mestre Riechmann o seu querido pero inviable obxectivo da “sociedade industrial sustentable” e por iso evita falar do colapso da sociedade industrial e segue falando en termos dunha sustentabilidade posible e de que o que vai colapsar é o capitalismo e non a sociedade de tipo industrial.

Con todo, estas formulacións sobre as que eu teño as miñas obxeccións non supoñen un lastre para a segunda parte do libro (“Entre un mundo que aún no nace y otro que está en quiebra”) onde Emilio Santiago Muíño comeza a ofrecernos os seus froitos intelectuais máis notables e de meirande utilidade para o momento actual. Tras a análise diagnóstica —dunha cualidade que non ten nada que envexar ao monumental En la espiral de la energía de Durán & Reyes, mesmo sendo moito máis resumida—, enfoca a súa ollada nas derivas actuais político-económico-enerxéticas tratando de achegar pistas para a acción estratéxica, para o tratamento desta civilización doente terminal. En primeiro lugar chama a atención a coherencia desta parte co conxunto do libro, cando o propio autor advirte de que foi artellado a partir de textos moi diversos. Sen dúbida a súa gran capacidade intelectual e estilo literario contribúen para facer do libro un conxunto moi sólido e cuxas partes se articulan de xeito moi consistente e completo, pois non deixa nada fóra. Nesta segunda parte do libro atoparemos desde a cuestión demográfica até o caos climático, pasando polas ineludibles guerras polos recursos, o neofascismo corporativo, a metástase do capitalismo, manobras das elites como o TTIP, e un dos conceptos máis interesantes que nos ofrece (cadrando con outros autores, e seguramente froito do seu coñecemento da experiencia do colapso cubano): o das estratexias duais. Aposta claramente o activista ferrolán-mostoleño por combinar inseparablemente a construción de alternativas poscapitalistas desde abaixo (algo lóxico vindo dun libertario moi implicado nunha poboación cun efervescente tecido social) coa acción desde riba, é dicir, dentro das institucións (algo propio dunha persoa moi realista e práctica, cun marcado sentido estratéxico). Lamentablemente, parece non acreditar nas posibilidades de vías como a que eu propuxera no texto “Amigos Libertarios: é hora de vos implicardes no Estado”, cando di que se a transición poscapitalista toma a forma da participación dentro do marco estatal, o movemento libertario está “condenado” a ficar á marxe. Coido que esta vía que eu propuxen pode ter un encaixe perfecto (mesmo para o mundo anarquista) na fórmula das estratexias duais, poñendo os instrumentos institucionais en mans directas das iniciativas de base, facilitando o mutualismo (termo que coido máis apropiado có de simbiose que emprega o autor, p. 259) e permitiría superar dogmas clásicos do anarquismo, dos que o autor non se acaba de desprender, como o de que “en cualquier sociedad estatal hay al menos dos clases: dirigentes y dirigidos”, o cal non é necesariamente certo se pensamos nun modelo de Estado dirixido polo conxunto da cidadanía mediante democracia directa, o que denominamos no seu día Sistema D3 e que recentemente tivo actualización en chave galega e decrecentista na iniciativa Grândola Galega. Na miña opinión paga moito a pena explorar con urxencia estes novos modelos de integración sociedade-institucións, pois como ben explica Emilio Santiago (e aquí demostra un pragmatismo ausente de moitas propostas libertarias e poscapitalistas, podería dicirse que na tradición de Murray Bookchin e Ted Trainer) “hay infinidad de ámbitos a los que la autoorganización popular no llega”. Consecuentemente, afirma sen reparo que polo menos “un Estado que nos permita existir, que facilite nuestro trabajo, es mucho más interesante que uno que nos meta en la cárcel o nos ponga la zancadilla en forma de decreto ley o de ordenanza municipal”, razón máis que suficiente para implicarnos —todo o criticamente que se queira, e mantendo unha independencia máxima— no campo electoral e institucional, como tamén defendía eu n'A esquerda ante o colapso da civilización industrial, ao igual que a superación do “divorcio da I Internacional” entre marxistas e anarquistas, que tamén defende o antropólogo galego en No es una estafa.

Estamos nunha fase no proceso de concienciación e actuación social sobre o colapso na que, despois de recibirmos suficientes explicacións técnicas de man de divulgadores técnicos incansables como Pedro Prieto ou Antonio Turiel, acerca de como chegamos a este punto e por qué, se nos fai necesario pasar ao terreo da construción de alternativas ao sistema colapsante, a cada paso máis perentorias pois a espada de Damocles que pende sobre nós ten un duplo fío (esgotamento da enerxía fósil e aceleración do caos climático) máis achegado ás nosas calugas a cada día que pasa; por iso, e porque, como di o autor na introdución do libro, “el declive energético del siglo XXI no es un problema técnico, sino esencialmente político y social”. Farían ben, en consecuencia, todas as persoas que confían —cunha fe propia dos séculos máis escurantistas— en que veña algún milagre técnico no rescate deste modelo civilizatorio, en facer unha lectura atenta desta obra que nos presenta o emerxente autor e activista galego. Como lemos no prólogo: “Ser ateo, hoy, es en primer lugar descreer de las promesas de salvación de la Tecnociencia (cada vez más férreamente uncida al capitalismo), que nos asegura desde cada pantalla retroiluminada que logrará evitar el colapso ecológico-social y nos convertirá en dioses”. O libro tamén resulta imprescindible para eses “trasnochados keynesianos” (o 90% da esquerda, poderiamos dicir) que coa súa teimosía de volver ao crecemento seguen a pensar —dinos o autor— que seguimos en 1929.

Persoalmente si que acho en falta no libro unha concepción máis inequívoca e expresa do que significa para o autor un colapso. Así, na p. 194 cualifica a rapidez do colapso como un signo evidente de que este tén lugar, cando en realidade debería ser unha característica definitoria, e na p. 197 dá por sentados outros aspectos para el definitorios mais que, na miña opinión, non son tales. Penso que ademais complica a trasmisión aos lectores do que el entende por colapso ao falar en repetidas ocasións dun sentido forte e outro débil do termo. Para el un colapso en sentido forte non é seguro, senón tan só “plausible” e diso fai depender certas apostas estratéxicas y certas críticas que fai a outras estratexias que o dan por seguro. Pero se por colapso entendemos un descenso brusco da complexidade do sistema, isto non pode ser evitado pois a complexidade é totalmente dependente do fluxo de enerxía dispoñible e este —explícao o propio autor na primeira parte do libro— vai declinar inexorablemente. Se cadra é porque non o vé como algo que se vaia producir rapidamente, pois fala da posibilidade dunha “larga enfermedad degenerativa”. Pero se o que falta é, supetamente, o 80 ou 90% do sustento co que funciona un metabolismo, este non dexenera ou enferma senón que colapsa. Apunta Emilio Santiago a que unha solución de tipo totalitario (ecofascista) podería “estabilizar el orden social impidiendo su derrumbe”, co cal parece esquecer que calquera goberno, sexa capitalista pseudodemocrático, ecosocialista ou fascista, ao que pode aspirar en todo caso é a dirixir ese derrubamento, ou a mitigalo, pero nunca a impedilo, pois a única maneira de evitar o colapso dun sistema complexo sería achegándolle as cantidades necesarias de enerxía para manter a súa complexidade. E iso sabemos desde Tainter, que chega un punto no que xa non é posible, por moitas solucións autoritarias ou emancipadoras que se queiran poñer en marcha. Se cadra pásalle a este anarquista o que aos marxistas: que acaban supoñendo que o seu adversario ten poderes máxicos capaces de superar as limitacións termodinámicas, como xa temos posto de relevo nalgunha outra ocasión Xoán Doldán ou eu mesmo. O que pode facer un Estado fascista, en todo caso, é dirixir o colapso (isto é, lembrémolo: a brusca simplificación da complexidade do sistema) para que xorda del un sistema (en todo caso novo, moito máis simple) que sega a favorecer á elite dirixente, a permitir de novo a dominación de estilo se cadra neofeudal, unha vez que a fase da explotación capitalista perde sentido; o que pode facer un Estado ecosocialista é dirixir o colapso para que xorda del un sistema máis simple mais que sexa tamén máis xusto e máis igualitario (o modelo, p.ex., proposto por Ted Trainer). É dicir: podemos xestionar o colapso, pero non evitalo, por moito socialismo que lograrmos... non a estas alturas e con estas dimensións civilizatorias, demográficas e de deterioro ecolóxico-climático.

Emilio Santiago critícanos aos que coidamos que ese colapso en sentido forte é ineludible porque, segundo el, non nos baseamos en datos obxectivos e si nunha certa concepción sesgada de como funcionan os procesos sociais. Mais eu diría, en defensa do colapso seguro, que a relación enerxía → complexidade é un dato obxectivo, suficientemente estabelecido por diversas ciencias duras (non só sociais), e que, polo tanto, se temos por seguro un brusco descenso enerxético, o conseguinte descenso da complexidade é ineludible. E iso é precisamente o que é un colapso. Se cadra a súa imprecisa (ou cando menos non precisada) concepción do que é un colapso é o que o leva a criticarnos por considerar que o colapso é seguro, cando se el partise da mesma definición (que non é tampouco nosa, pois se pode remontar cando menos ao antropólogo por excelencia dos colapsos civilizatorios, Joseph Tainter) non podería senón chegar ás mesmas conclusións, xa que as premisas son plenamente compartidas e a lóxica empregada, a mesma. Na p. 199 podemos ter a chave deste uso diverxente do termo colapso, que el chega a definir nese punto como a descomposición do poder político. Non: iso non é un colapso no sentido civilizatorio que empregamos moitos dos que falamos de que o colapso é a inevitable consecuencia dun rápido devalar enerxético. O colapso é a simplificación brusca de todo o sistema, e non só —nin necesariamente— do aparato político (Estado?), onde el parece querer circunscribilo como argumento para a súa crítica. O sistema que está a piques de colapsar non é o Estado, aínda que este sexa un subsistema dentro del, e tamén se poida ver probablemente arrastrado. Para evitar este tipo de confusións eu tiven a precaución de definir de entrada no meu libro de A esquerda ante o colapso... qué era o que eu entendía por colapso, algo que se acha en falta neste libro de Emilio Santiago. Coido que debía telo feito nidiamente e de entrada, antes de permitir a confusión de pensarmos que falamos do mesmo, cando estamos usando a mesma palabra para conceptos ou contextos diferentes.

Quizáis tamén acho en falta unha mellor xustificación da caracterización como capitalista do modelo civilizatorio en crise, que se cadra non será precisa para parte do público lector, pero si para algunhas das persoas que coidamos que o problema irresoluble vén da man da súa faciana industrial principalmente. Insistirei na miña dúbida: sería menos proclive ao colapso un modelo industrial socialista? Non parece precisamente apuntar nesa dirección a experiencia histórica do modelo soviético ou chinés, pero tamén é certo que ese modelo mellor cabería identificalo como capitalismo de Estado e recoñecer que se se veu arrastrado a un crecemento obsesivo análogo ao capitalismo (ou mesmo peor) era en boa parte debido a que os seus dirixentes tentaron (ou víronse obrigados a?) xogar ao mesmo xogo có adversario. A explotación exponencial da enerxía fósil foi debida ao modelo capitalista ou estaba implícita nun paradigma cultural aínda máis profundo, cuxas orixes están na Ilustración ou mesmo moito antes, na mensaxe do Deus dos xudeus de “Crecede e multiplicádevos” e na separación ontolóxica do humano e do natural que afunde as súas raíces no Neolítico? É un debate aínda aberto e sobre o que o autor, malia ser antropólogo, coido que pasa moi de refilón para centrarse —se cadra por non abandonar o terreo do práctico— da revolución posible, no que cabe aquí e agora facer, nunha actualización en coordenadas ecosocialistas-ecoanarquistas daquel famoso “Que facer” de Lenin. Para actuar como cómpre facelo e evitar os peores escenarios debuxados por numerosos autores e autoras, debemos buscar tamén un novo esclarecemento (a “gran clarificación”, en palabras do autor), mudar a ollada, a linguaxe, o noso imaxinario político e social, as expectativas sobre o mundo e sobre os límites do factible.

Precisamente no terreo do activismo e da cultura revolucionaria, interpelando directamente a aqueles colectivos que tentan trasformar a realidade, desde dentro e a xeito de autocrítica sincera e moi perspicaz, fainos o autor outra das súas achegas máis interesantes co apartado “No queremos terapias de grupo, sino la victoria”. Nel critica con dureza o abandono da ambición realmente transformadora de moitos colectivos sociais e políticos, convertidos moitas veces en simples clubes identitarios, algo que xa outras persoas teñen detectado e posto sobre a mesa, sen unha solución clara. Na súa opinión este repregamento puido ser necesario na época histórica que vimos de pasar, e así afirma que “en este contexto, replegarse sobre uno mismo, y centrarse en el cuidado de los ritos de la propia tribu, ha sido un mecanismo de supervivencia necesario”, algo no que ben pode sentirse reflectida boa parte do soberanismo galego, por exemplo. Mais el considera que esa reacción ante unha derrota temporal se ten enquistado, impedindo un espertar a tempo e coa forza e obxectivos precisos nesta nova etapa decisiva da loita de clases, ou cabería dicir máis: da loita do capitalismo-industrialismo contra a mesma vida, humana e non humana, no planeta Terra. A propia coiraza que construímos para resistir o avance do neoliberalismo mundializado converteuse na canga que nos empece: “el gueto político lleva a no plantearse las preguntas incómodas” (p. 254). Advirte sen eufemismos: “Si los movimientos anticapitalistas seguimos empeñados en prácticas autorreferenciales, si seguimos negándonos a afrontar los retos y los dilemas difíciles, la realidad nos irá triturando”.

E se falamos do espertar necesario na esquerda para enfrontar a realidade do colapso ecosocial e civilizatorio, podemos partir de imaxes moi didácticas, como di Riechmann no prólogo: “No hablemos tanto de Estado del Bienestar: hablemos de esclavos energéticos y las cosas quedarán más claras”, en referencia á coñecida metáfora que cuantifica en escravos equivalentes humanos a extraordinaria enerxía (“orgía de energía barata”, chámaa Emilio Santiago) da que dependemos cada un e unha de nós nas vidas modernas de tipo industrial-capitalista-consumista, un modo de vida que se esborralla ao noso redor con consecuencias que poucas veces relacionamos, ofuscadas polo ruído mediático desta hipercomplexa sociedade do espectáculo (outro concepto omnipresente nas reflexións do antropólogo ferrolán). En definitiva, do que nos fala este libro é de que as sociedades non poden dar marcha atrás cara a un metabolismo de base exclusivamente solar sen que haxa graves traumas; é dicir, que “los modos de vida van a transformarse sí o sí, y lo que está en juego es que este cambio sea emancipador o regresivo” (p. 39). Para procurar esa emancipación, explica que a loita (o enfrontamento directo como tradicionalmente o entenden as esquerdas) non é o único camiño, atacando así outro dogma da esquerda revolucionaria, e asignando papeis equiparables —ou mesmo máis relevantes— á pedagoxía social e á construción de alternativas, coincidindo nisto con autores como John Holloway, e coa filosofía que impregna a maioría de movementos de transición pospetróleo na actualidade e que, como nos fai ver Trainer, non é senón unha posta ao día en chave peakoiler do que tan ben fixeran os e as anarcosindicalistas na España de hai un século.

Malia as miñas discrepancias co determinados contidos de No es una estafa... —en realidade máis de tipo terminolóxico-conceptual ca político-estratéxico, e polo tanto dunha relevancia menor— considero este libro unha porta imprescindible pola que debemos todos transitar para encauzar as nosas forzas cara á revolución necesaria, e o seu autor —xunto con outros nomes como Carlos Calvo Varela ou Joám Evans Pim— unha das novas voces galegas ás que máis cómpre prestar atención se queremos dar contruído unha Galiza xusta, resiliente e en paz sobre as ruínas desa industrialización capitalista á que nos subimos como país, traumaticamente, apenas unhas décadas antes de esta descarrilar.

Todas as persoas interesadas por estas cuestións teremos a ocasión de escoitar e debater con Emilio Santiago Muíño o vindeiro mércores 23, no Ateneo ferrolán, a partir das 19:30 h, na primeira visita que fai á súa terra natal para presentar os seus libros sobre o colapso, unha cita imprescindible para os sectores máis transformadores e comprometidos do noso país.