O novo goberno de coalición trouxo un novo ministerio, o de Seguridade Social e Inclusión, que ademais de segregarse de Traballo tamén serviu para quitarlle á vicepresidencia Social de Pablo Iglesias as políticas de rendas mínimas condicionadas para pobres. Agora, as tres políticas de rendas monetarias máis importantes con competencia estatal, as pensións contributivas —xestionadas polo INSS, que depende do Ministerio de Inclusión, Seguridade Social e Migracións—, as non contributivas —xestionadas polo Imserso, que depende da Vicepresidencia de Dereitos Sociais e Axenda 2030— e as prestacións de desemprego —xestionadas polo SEPE que depende do Ministerio de Traballo e Economía Social— adminístranse desde tres ministerios diferentes e, todo parece indicar que o de Inclusión, Seguridade Social e Migracións tamén tentará facer algo co desastre das rendas mínimas xestionadas polas comunidades autónomas.
Este Ministerio acaba de nomear a José María Casado secretario xeral de Obxectivos e Políticas de Inclusión e Previsión Social, co obxectivo, segundo o Ministerio, de impulsar, deseñar e avaliar políticas que teñen por finalidade axudar á incorporación e á participación na sociedade, en igualdade de oportunidades, dos colectivos máis desfavorecidos. José María Casado formaba parte do equipo na Autoridade Independente de Responsabilidade Fiscal —AIREF— do seu agora ministro, organismo que presentou en xuño de 2019 o Estudo sobre Programas de Rendas Mínimas no Reino de España analizando a proposta de renda mínima da ILP dos sindicatos UGT e CCOO presentada en 2017 e rexeitada a ser votada polo Congreso en 2018 pola incomparecencia en comisión de varios deputados socialistas.
Un mal estudo sobre as maldades da renda básica
José María Casado tamén ten un artigo máis recente escrito con Miguel Sebastián criticando a renda básica incondicional porque, no seu parecer, é inviable financeiramente. O artigo sorpréndenos porque repite exactamente os mesmos erros que realizou o servizo de estudos do BBVA no ano 2017 que consistía no cálculo que iguala o custo bruto da renda básica -ou sexa o custo de multiplicar a renda individual polo total de residentes no Reino- co custo fiscal da mesma. A “economía de servilleta”, nunha oportuna expresión de Guy Standing. Os autores deste artigo só tardamos dous días en responder as falacias do cálculo e aos enganos que levaba, que basicamente consistían en deixar como inasumible por impagable a implantación dunha renda básica. Pero polo menos o BBVA criticaba un estudo e tentábase entrar nunha certa discusión con el. A nosa resposta, por certo, nunca foi contraargumentada. Tampouco o esperabamos. O deficiente estudo do BBVA foi reproducido en múltiples medios de comunicación, a nosa resposta en ningún. Tampouco é que quedásemos moi sorprendidos ante a desproporción da difusión do crítica BBVA e nós, sinceramente.
A bibliografía do artigo de Casado e Sebastián é breve e no artigo explican confusamente a proposta histórica de Friedman, defensor dunha variante liberal da renda básica a través dun imposto negativo da renda onde claramente —ou polo menos iso pensamos nós— se incardina unha renda básica co imposto sobre a renda —noso IRPF— e o custo fiscal é a diferenza entre o que pagan de máis os perdedores co novo sistema… descontando a renda básica que tamén cobran —porque para iso é universal—. Confunden o imposto negativo da renda, que é universal, cunha renda para pobres[1] cando en realidade é, repetimos, unha renda universal que ao ser articulada a través do imposto da renda beneficia aos pobres e prexudica aos ricos —cando se é rico e cando se é pobre—. É como dicir que a sanidade universal no Reino de España é para pobres porque os ricos, que a poden usar, acoden máis á sanidade privada.
Logo realizan un conxunto de rebaixas no custo da RB mediante simulacións coa mostra de contribuíntes do IRPF, a mesma que utilizamos nós, pero actualizada a 2016, facendo tributar a RB, rebaixando o seu importe e os beneficiarios da mesma, pasando dunha RB universal a outra cousa. Lastimosamente non seguen os criterios básicos que farían comprensible unha RB paga a través das nóminas ou pensións suxeitas a IRPF: engadir a RB ao importe da nómina e cambiar a retención por IRPF para que todos pagasen máis, pero que da suma e resta de ambos os conceptos saíse que os titulares de soldos ou pensións baixas acaban gañando máis e os ricos gañando menos, e de maneira universal —e os que non teñen ningunha nómina recibirían un cheque directo, do mesmo xeito que os titores dos menores—. Outras disquisicións sobre que unha substitución das prestacións sociais inferiores á RB pola RB supoñería eliminar as cotizacións sociais asociadas, sen ningunha outra xustificación, parecen máis escusas para pechar o tema que non para debater en profundidade un financiamento da RB —supoñemos que debe ser incomprensible para eles que en Dinamarca ou Holanda as pensións teñan un primeiro tramo universal que se financia exclusivamente con impostos e non cotizacións, por exemplo—.
A mención ao problema da incompatibilidade da RB con outras rendas tamén é especialmente sorprendente, enumérana na lista de problemas de incentivos, cando precisamente a RB defende o contrario e para os “traballistas” debería ser un argumento favorable. Desde logo non parece que tivesen constancia das trampas da pobreza que supoñen os sistemas de rendas condicionados a non traballar, aínda que sexa a tempo parcial ou temporalmente, ou con taxas de imposición marxinal dos novos ingresos xerados próximas ao 90% como o caso da renda garantida de ingresos de Euskadi. E concluír que a proba piloto de Finlandia foi un fracaso porque nos dous anos os perceptores non traballaron máis, é dun reduccionismo que só se pode explicar por un apriorismo ideolóxico baseado no mantra do que o traballo remunerado é o ben supremo, por diante de eliminar a pobreza e o sufrimento que xera e xerará de maneira crecente o actual sistema.
Sobre o resto da lista de problemas que supostamente implica unha RB incondicional, o menos que podemos dicir é que é unha lista de apriorismos baseados na teoría microeconómica neoclásica máis básica. Unha lista que se dá de bruzos con toda a panoplia de experimentos que se desenvolveron—eles citan Finlandia e Holanda como únicos experimentos, esquecéndose dos que se fixeron fai cincuenta anos en EEUU e Canadá, ou os máis recentes na India, en Namibia, en Irán, en Kenia, en California, ou os experimentos naturais das loterías con soldo para toda a vida de Bélxica, ou os dalgunhas tribos indias norteamericanas que reciben ingresos extraordinarios pola explotación de licenzas de casinos e repártenos como RB, ou o fondo permanente de Alaska… — onde non se viu en ningún caso que se reduza —polo menos de maneira significativa— a oferta efectiva de traballo, nin que creza o desemprego estrutural, nin que se desactive parte da poboación activa, nin moito menos que se reduza o capital humano nin que se aforre menos.
Diriamos que é un compendio de ideas sobre que cando se axuda aos pobres vólvense vagos e gástanllo todo en alcol ou en substancias non aconsellables. Algo moi, moi vello. Extremadamente vello. Como alguén dixo, a teoría da racionalidade non se aplica aos pobres, á fin e ao cabo son parvos. Ningunha destas aseveracións está demostrada nestes experimentos, ao contrario, o habitual é atopar evidencias en sentido contrario e ademais substanciais melloras en saúde e benestar subxectivo, que tamén acaban implicando un aforro en custos sanitarios e laborais. E todo isto sen ter en conta que están a escribir sobre a aplicación da RB nun país con case o 14% de paro oficial, o 23% se contamos os desanimados e os traballadores a tempo parcial involuntarios. Digámolo así: aínda que alguén deixe de traballar nalgún traballo de merda para estudar ou ocuparse dos seus fillos, non se vai a caer o sistema produtivo, e quizais axude a que os traballos de merda sexan un pouco mellor pagados.
Ademais, a tendencia crecente do salario mínimo axuda se cadra máis a reducir estes supostos incentivos, porque pensar que vivir con 430 euros ao mes é o obxectivo de media humanidade e que mellor que traballen…di moi pouco da humanidade e de quen queira que traballe por isto —de feito non cremos que traballar por soldos baixos sexa a mellor maneira de incrementar a motivación polo traballo ben feito e produtivo—. É algo tamén coñecido: os traballos de merda, aínda que con nomes menos claros pero máis académicos e ridículos, son algo que quen non os sofren valóranos...para que os fagan os demais. Pero que desta discutible preferencia fágase un obxectivo social que pague a pena, vai un abismo.
Sobre o impacto da desigualdade, non din gran cousa debido a que non hai a menor simulación ou cálculo dos cambios nos índices de desigualdade das súas propias propostas, entre outras cousas porque tampouco propoñen como se pode financiar, só alertan do desmesurado custo. Tampouco fan ningún simulacro de discutir se a RB debería ir acompañada dunha repartición do traballo remunerado como cada vez hai máis voces que o suxiren ante os fenómenos estruturais da globalización e a automatización de tarefas. Finalmente lembrar que a RB en tanto elimina a pobreza pode indexarse ao limiar de risco de pobreza ou outro indicador de necesidades básicas, non ao IPC, pero que o seu obxectivo fundamental é cubrir as necesidades básicas ou, como nos gusta expresalo republicanamente, garantir a existencia material de toda a poboación.
En resumo, descartada en falso a RB por inviable economicamente —un debate que hai xa tempo criamos pechado— lévannos ao problema dos incentivos porque reconverteron a RB nunha renda condicionada onde aparecen todos os problemas habituais de trampas da pobreza e precariedade, burocracias fiscalizadoras, estigmatizacións e outros custos de acceso, xustamente as razóns que acaban desembocando no desastre actual do sistema de protección contra a exclusión, que cobre só ao 8% da poboación en risco de pobreza no noso Reino.
Así que parece que co novo goberno e a configuración de competencias pasamos dunha posibilidade de Guatemala —un sistema máis avanzado e homoxéneo de rendas mínimas condicionadas defendido por Podemos pero que se foi diluíndo en só cinco anos conforme repetíanse as contendas electorais, onde desde unha defensa inicial dunha renda básica universal estándar pasouse a unha renda mínima que nin sequera se mencionou nas propostas de negociación de goberno que expuxo Unidas Podemos ao PSOE en agosto do ano pasado— a Guatepeor, onde se supón que quen debe pensar na inclusión dos máis desfavorecidos xa comete erros de vulto nas súas análises. Financiar e defender que unha RB é a forma mellor a partir do coñecemento dispoñible para erradicar a pobreza non é ningunha tolemia[2]. Neste outro artigo explícase como se calcularía en Estados Unidos o custo neto dunha renda básica —un custo do 3% do PIB, similar ao que os nosos cálculos dannos para o Reino de España—. Existen documentadas propostas deste estilo, académicas, divulgativas ou políticas, e en diversos países avanzados, pero non parece que nin o novo Secretario nin o exministro preocupáronse en pescudar.
As expectativas que ofrece o novo ministerio
Que podemos esperar do novo ministerio? Se tomamos o documento da AIREF, as súas conclusións son que con 5.500 millóns de euros adicionais —menos do 0,5% do PIB— , 3.500 se se eliminan duplicidades —un 0,3% do PIB— beneficiaríanse 1,8 millóns de fogares, a unha media, pois, de menos de 2.000 euros adicionais por fogar. Segundo a Enquisa de Condicións de Vida, o tamaño medio dun fogar pobre achégase a dous membros, polo que a proposta da AIREF alcanzaría os 3,5 millóns de persoas en risco de pobreza, uns 1.000 euros máis por persoa.
Nesta interesante tese doutoral, enmarcada no proxecto europeo Improve xa finalizado, utilizábase a metodoloxía dos orzamentos de referencia para calcular cal era o importe da cesta da compra que necesitaba unha familia en función da composición para cubrir as súas necesidades básicas. Con datos de 2014 e para a cidade de Barcelona o custo aproximado era de 437,7 euros mensuais para un adulto só, máis un 73% deste custo para un adulto adicional, un 75% para un menor de 13 anos adicional e un 99% para un adolescente, e sen contar os gastos de vivenda —os que inclúen o aluguer ou hipoteca, subministracións básicas, gastos de comunidade e impostos á propiedade—. Así, unha familia de 4 membros —dous adultos, un menor e un adolescente—, sen contar cos gastos de vivenda, necesitaba o ano 2014 1.519 euros mensuais para cubrir as súas necesidades básicas. Esta cifra é inferior á estimada pola área Metropolitana de Barcelona nos seus informes sobre o salario de referencia — Living wage en terminoloxía anglosaxoa—, onde unha familia de 4 membros necesita uns 2.000 euros mensuais sen contar os gastos da vivenda.
AIREF nos seus cálculos de escenario de maior impacto propón reducir ata nun 60% a pobreza severa —a dos fogares que teñen unha renda por baixo do 30% da mediana, que é a metade do limiar de risco de pobreza—. Para iso propón pagar o 80% do Indicador Público de Renda de Efectos Múltiples — IPREM— que por tanto serían 430 euros mensuais, aos fogares con ingresos por baixo do 20% da renda mediana —os que gañan menos de 246 euros mensuais segundo a ECV 2018 [3]— máis 100 euros mensuais por menor ata 3 menores —o cuarto e sucesivos non custan nada supoñemos—; e para os fogares con ingresos entre o 20 e o 60% da renda mediana —que gañan ata 739 euros mensuais— unicamente pagaría os 100 euros mensuais por menor e ata un máximo de tres.
Con esta proposta, unha familia de dous adultos, un menor e un adolescente, a AIREF propón pagarlles 630 euros mensuais, o 41% do seu orzamento de referencia segundo Improve [4]. E iso sen contar cos gastos de vivenda, que xa dependen de diversos factores como a localización, se a vivenda é de aluguer —a prezo protexido ou alugada a prezos de mercado—, hipotecada ou de propiedade, e dos gastos adicionais. Con estimacións realizadas cos microdatos da ECV, o 46% das familias con ingresos por baixo do 20% da renda mediana pagaban aluguer ou hipoteca pola súa vivenda unha media de 268 euros mensuais, aos que había que engadir o resto de gastos de subministracións, comunidade, etc.
En resumo, quen crea que cunha axuda equivalente a un terzo como máximo das necesidades das familias pobres vai acabar coa pobreza está claro que unicamente pensa na limitación de recursos, en gastar o mínimo para dar unha axuda de beneficencia practicamente, que non liquidará nada. E dános cumprida información das prioridades sociais de quen fai unha proposta deste tipo ou similar.
Aínda máis, os 3,5 millóns de individuos que se propón axudar a razón de 1.000 euros anuais en media con esta medida supoñen unha fracción das persoas que obxectivamente o están pasando mal no noso país. Así, con datos tamén da ECV estímanse en 4,9 millóns as persoas en fogares que manifestan chegar a fin de mes con moita dificultade e 7,8 millóns adicionais manifestan facelo con dificultade, en total 12,7 millóns. Máis en concreto, 16,8 millóns viven en fogares que non poden afrontar un gasto imprevisto, 4,2 millóns non poden manter a súa vivenda a [5] unha temperatura adecuada e 4,1 millóns teñen problemas para pagar os gastos relacionados coa súa vivenda principal. Uns 2,5 millóns manifestan 4 ou máis privacións, o que se considera privación material severa. De todos estes a proposta da AIREF só palia a situación de 1,6 millóns. Todos estes indicadores seguen nos mesmos ou nalgúns casos peores valores que hai 15 anos, unha xeración enteira. Non é na proposta da AIREF que caiba esperar nada respecto diso.
Os penúltimos contra os últimos… e a extrema dereita
En todos estes indicadores a porcentaxe de poboación estranxeira —de fóra da UE— en situación de pobreza dobra as porcentaxes da poboación de nacionalidade española. Non é difícil intuír que este colectivo, ao ser o que o está pasando peor sexa relativamente —que non en valores absolutos— o que se puidese beneficiar en maior medida da renda mínima para pobres proposta pola AIREF. Que sucederá cando grupos ou partidos de ultradereita acentúen nos seus medios de comunicación ou mediante campañas específicas —como as que vimos de repartición de alimentos para “nacionais”— que o sistema de axuda só protexe aos máis necesitados… que son estranxeiros? Non é complicado de supoñer. Propostas como as da AIREF favorecen a guerra dos penúltimos contra os últimos e a posible hexemonía ideolóxica da extrema dereita entre os colectivos máis humildes que votan —os estranxeiros non votan—.
Os datos do gasto público de protección social no Reino de España reflicten varios aspectos que explican esta persistencia da pobreza:
a) O gasto en saúde, dependencia e discapacidade está ancorado entre un 12 e 16% menos do que correspondería ao Reino de España comparativamente. O diferencial de gasto, con todo foi crecendo ata superar os 16.000 millóns anuais.
b) O gasto en pensións de xubilación, viuvez e orfandade pasou a estar por encima do gasto sobre o PIB da UE.
c) O gasto de protección social atopouse na media europea durante os anos da crise debido ao sobrecusto en prestacións de desemprego, pero ao reducirse estas quedaron visibles o inferior gasto en protección ás familias, ás persoas en risco de exclusión e abrigo o gasto e investimento en vivenda. No ano 2016 había un diferencial de gasto de case 13.000 millóns, máis de 20.000 sen ter en conta o gasto diferencial en desemprego —11 puntos diferenciais con Europa en taxa de paro o 2016, que se reduciron a 7,7 en 2019—.
Estes entre 13 e 20 mil millóns de euros en apoio ás familias e á accesibilidade á vivenda —que está estreitamente relacionado coa exclusión— deberían ser o obxectivo de converxencia con Europa. Todo o que se invista por baixo —como pretende a AIREF— será benvido, pero non nos achegará con Europa nun aspecto tan crítico nestes momentos.
Así pois, ademais de seguir coa debilidade estrutural das políticas de apoio ás familias —xa sexa en prestacións directas ou en acceso á vivenda—, non se trasladou o recente aforro en desemprego cara á partida de exclusión social, cando son vasos comunicantes, posto que a última empeza actuar cando se esgotan os dereitos da primeira e o mercado laboral é incapaz de reverter a situación. O outro vaso comunicante dáse coas xubilacións anticipadas, aos que moitos desempregados acóllense durante os 4 anos anteriores á idade legal de xubilación e pasan a cobrar unha pensión cunha diminución importante no importe, pero cargando o custo a curto prazo ao sistema de pensións e descargándoo das prestacións de desemprego, rendas mínimas ou outras axudas de emerxencia6. Estes datos tamén se analizan nun recente documento do FMI que recoñece as debilidades globais do sistema de protección social español e que dentro da debilidade xeral existe un rumbo en favor dos pensionistas, que en media están relativamente mellor protexidos que o resto de xeracións. Á súa vez, Philip Alston, relator da ONU sobre a pobreza, despois da súa recente visita declarou que o Reino de España “non se toma en serio os dereitos sociais”. En fin, o seu informe preliminar pon a pel de galiña.
Esta última semana tivemos dúas noticias que poderían axudar a reverter un pouco este panorama. Aínda que representen pouco respecto a a realidade crúa. A Generalitat de Cataluña aprobou un cambio na súa lei da Renda Garantida de Cidadanía que fará que se reduza de 6 a 2 meses o período sen ingresos para acceder á mesma (reducindo parcialmente a trampa da precariedade, que frea que os beneficiarios da RGC acepten traballos temporais porque logo tardan moito tempo en recuperar a prestación se volven á situación de desemprego e sen dereito a subsidio), e que non computará, como ingresos do fogar demandante, os donativos que reciben doutros familiares ou amigos (que aínda que pareza mentira era un motivo de denegación). Doutra banda o Consello de Política Fiscal e Financeira (onde é maioritario o Ministerio de Facenda) relaxou o obxectivo de déficit das CCAA en 0,2 puntos do PIB. Isto equivale a uns 2.500 millóns de maior gasto para as CCAA, ou o que é o mesmo un 135% máis que o que estimamos gastáronse as CCAA o ano 2018 en rendas mínimas e axudas de emerxencia. É dicir, se estes 2.500 millóns investísense en incrementar a cobertura das rendas mínimas, dobraríase o número de individuos incluídos, aínda que sexa minimamente (a axuda media que reciben é de 186 euros ao mes), de 679.000 a 1,8 millóns. Trátase da mesma lóxica da condicionalidade, pero con máis xenerosidade cara aos pobres. Veremos.
Resumindo, parece que a pesar da retórica dos anuncios, se non se cambian seriamente as cousas, e non soamente co verniz da retórica, o novo goberno español seguirá asentando as bases da pobreza, negando a súa importancia e o custo para liquidala, obviando a súa transmisión entre xeracións —só hai que ver as diferenzas en fracaso escolar entre barrios ricos e pobres—, os custos asociados que xera —enormes en saúde, en convivencia, en confianza na sociedade, en recursos talentosos desaproveitados— e cunha clara ameaza de que se perda o non demasiado folgado voto de esquerdas das clases máis empobrecidas, porque esta gran parte da poboación castigada acabe por non confiar que este goberno deféndalle ou que poida facer algo substancial para mellorar a súa situación. Hai demasiados precedentes negativos, pero quizais por unha vez as cousas poden ser diferentes para a maioría da poboación non rica. Ou así o aprecia unha parte importante da poboación. Pronto o veremos.
Dixo Einstein que non sabía como sería a terceira guerra mundial, pero que a cuarta se faría con pedras e lanzas; nós dicimos que non sabemos como se acabará a lexislatura, pero si cremos que se non cambian radicalmente as cousas, a seguinte crise vaina xestionar Vox.
NOTAS
1. Calquera cousa non é a renda básica!
2. Acabar coa escravitude tamén era catalogado por moitos como unha tolemia. O último libro de Piketty, Capital e ideología, documenta dunha forma exhaustiva como era “o máis razoable do mundo” a indemnización —a cargo de todos os contribuíntes— aos escravistas pola súa “gran perda” ao non poder dispoñer de escravos para os seus negocios non precisamente pouco lucrativos. Indemnizar aos escravos? Unha tolemia! Unha RB para garantir a existencia material de toda a poboación? Unha tolemia!
3. AIREF utiliza os datos e limiares da ECV2017, lixeiramente inferiores: 711 euros mensuais por adulto.
4. Quizais os prezos dos custos da vida noutros territorios do Reino que non sexan Barcelona son un pouco máis baixos, pero onde se achan as grandes diferenzas son no acceso á vivenda. Lastimosamente o INE non publica ningunha estimación sobre custos de vida diferenciais por territorios, non sexa que algunha comunidade ou localidade reclame maior financiamento parar compensalos.
5. Estas cifras sobre a incapacidade de afrontar gastos imprevistos alíñanse cos datos da Enquisa Financeira á Familias do Banco de España. Con microdatos da penúltima enquisa —2014—, 4,9 millóns de fogares —o que equivalería a 10 millóns de persoas— tiñan unha riqueza media acumulada neta de débedas sen contar a vivenda principal nin as débedas asociadas de 1.307 euros. Con datos agregados da EFF de 2017, o 25% dos fogares españois tiñan unha riqueza neta total media de -200 euros —debían 200 euros— e mediana de 600 euros. No 2011 as cifras eran de 13.000 euros de riqueza neta media e 7.000 de mediana do percentil 25. Pobreza en renda, en privacións e en recursos están estreitamente correlacionadas. E a proposta da AIREF só alcanzaría a paliar parcialmente a situación dun terzo destas familias. Mentres tanto, do 2011 ao 2017 o 10% da poboación máis rica pasou dunha riqueza neta media de 1,269 millóns a 1,354 e de detentar o 46,1% do total da riqueza dos fogares ao 53,6%.
6. Sáelles máis a conta cobrar a pensión mínima para menores de 65 anos de entre 604 e 790 euros mensuais por catorce pagas para 2020 que a axuda de 430 euros mensuais dos subsidios ao desemprego non contributivos para maiores de 52 anos. E aos 65 anos maioritariamente pasan a cobrar entre 648 e 843 euros mensuais, ou sexa, pobres ou case pobres o resto da súa vida.
