A realidade móstranos unha e outra vez que é capaz de superar a calquera ficción. Iso é o que sentín cando, hai pouco, tiven oportunidade de ver a última película de Adam McKay, Non mires arriba, que retrata como os intereses particulares (económicos, electoralistas) duns poucos priman mesmo ante unha catástrofe que pode acabar coa vida no planeta. Pois isto mesmo, con diferentes niveis de histrionismo e aquiescencia, é o que está a ocorrer en España (e outros países) co envelenamento da auga polo sostemento do moi lucrativo negocio da gandería industrial.

O insostible deste modelo produtivo quedou amplamente demostrado pola evidencia científica e estatística

O insostible deste modelo produtivo quedou amplamente demostrado pola evidencia científica e estatística. A listaxe é longa e sobre cada tema poderiamos escribir non un, senón centos de artigos con datos e informacións contrastadas. Limitámonos aquí a enunciar algúns destes problemas. A gandería industrial é insostible no económico porque, fronte a outros sistemas como o da gandería extensiva ou semi-extensiva, a familiar e a ecolóxica, incrementa de maneira substancial os consumos (enerxía, auga, alimento, medicamentos, infraestruturas e equipamentos, transporte…); aumenta a dependencia externa pola necesidade de abastecemento de pensos procedentes de terceiros países; provoca o peche en masa de pequenas e medianas explotacións máis sostibles que sustentan as economías rurais; e eleva o gasto público en materia ambiental e sanitaria.

Insostible tamén no social, porque a substitución de explotacións familiares por granxas de maior tamaño e produtividade destrúe máis emprego do que xera; extrae as rendas das comarcas rurais que quedan en mans de inversores radicados nas grandes capitais; e é foco de problemas sanitarios por acción directa e indirecta, como a crecente resistencia de numerosas bacterias aos antibióticos ou a aparición e propagación de enfermidades, tanto dexenerativas como infecciosas, que nas últimas décadas xa provocaron epidemias nalgúns casos limitadas aos propios animais pero que noutros casos deron o salto aos humanos. Moi posiblemente a covid-19 sexa unha delas, aínda que isto último está aínda por demostrar.

Por último, a falta de sostenibilidade ambiental deste modelo industrial é patente. É un dos principais emisores de gases de efecto invernadoiro que provocan o cambio climático, ao que se suma a destrución de bosques, millóns de hectáreas desforestadas en todo o mundo, para crear cultivos de pensos animais que son transportados miles de quilómetros ata os lugares onde se cría o gando. Si, tamén a España. A medida que a temperatura medra exacérbanse os danos: maior desertificación e degradación do chan, que á súa vez se acidifica polo uso masivo de pesticidas e xurros animais para a fertilización, co cal o primeiro afectado por esta actividade é o propio sector agrario pola perda de rendementos e calidade nas colleitas. E estes mesmos xurros animais, 62 millóns de metros cúbicos anuais no caso das granxas porcinas españolas (equivalentes a 62 estadios como o Santiago Bernabeu rebosantes de excremento), fíltranse ata os acuíferos que nos abastecen de auga potable contaminándoos de nitratos, que se estenden polos nosos lagos, ríos e mares.

Desde Unidas Podemos, preocupados por esta deriva, traballamos de maneira insistente durante a presente lexislatura para promover un cambio de modelo cara prácticas máis sostibles. Apóianos, ademais da abundante evidencia científica, unha crecente normativa europea que aposta por estas prácticas. Pero cando tocamos o tema das macrogranxas de gandería industrial, desde o Ministerio de Agricultura respóndesenos: “A medida ten un gran impacto económico, en particular sobre o medio rural no que se implantan estas granxas, onde a miúdo non existen alternativas económicas por razóns de illamento ou despoboamento”. Alégase que a normativa vixente garante a protección ambiental e que a actividade é xeradora de riqueza e emprego, así que nin falar de pechar macrogranxas. Sóalles de algo?

Conscientes dos compañeiros de viaxe que temos, e coa intención de promover un avance progresivo nestes temas que permita abrilos ao debate público á vez que se dá solución a todo o máis urxente, decidimos cambiar de estratexia. Todos os problemas relacionados con este modelo son importantes, pero imos primeiro a solucionar o urxente. Segundo datos do Ministerio de Sanidade, os controis de calidade da auga realizados en 2020 nas redes de distribución de 4.243 municipios españois detectaron a presenza de nitratos de orixe agropecuaria en todas elas. En 101 das redes estudadas, os niveis de contaminación fan a auga directamente non potable, obrigando ás súas poboacións para buscar vías alternativas de abastecemento. Noutros 740 municipios os niveis de saturación por nitratos son elevados, mentres que nos restantes 3.402 as concentracións son baixas. As augas máis contaminadas localízanse naqueles municipios nos que se dá unha concentración de granxas de gandería industrial.

Alégase que a normativa vixente garante a protección ambiental e que a actividade é xeradora de riqueza e emprego, así que nin falar de pechar macrogranxas. Sóalles de algo?

Esta situación non é nova, o problema é que hai máis de dúas décadas que se coñece a afectación dos nitratos producidos pola actividade agropecuaria á potabilidade das augas e as medidas tomadas ata o momento non funcionaron, co que estamos a sufrir un empeoramento progresivo da situación que xa resulta alarmante, sobre todo polo continuo crecemento e expansión de novas granxas industriais por toda a xeografía patria á que non se lle pon un tope. Porque estamos a falar dun recurso, a auga, que é básico non só para a sustentabilidade da propia actividade agraria, senón que é esencial para o mantemento da saúde e da vida. No ano 1991 xa se aprobou a Directiva 91/676/CEE do Consello, do 12 de decembro, relativa á protección das augas contra a contaminación producida por nitratos utilizados na agricultura. A transposición desta norma comunitaria ao ordenamento xurídico español levou a cabo mediante o Real Decreto 261/1996, do 16 de febreiro. Pero a aplicación desta normativa por parte das institucións competentes, foi, durante estes 25 anos, insuficiente nalgúns casos e nula noutros.

Froito diso, a Comisión Europea abriu en 2015 un expediente a España por incumprimentos reiterados da Directiva, que ante a inacción das autoridades competentes lévanos á situación actual de elevación da denuncia ante a Corte de Xustiza da Unión Europea, o que máis que probablemente carrexará o pago, con cargo ás arcas públicas, dunha multa de millóns de euros. Os incumprimentos alegados son a insuficiencia nos controis; as deficiencias na declaración de zonas vulnerables; os programas de actuación incompletos; e a carencia de medidas adicionais ou reforzadas para frear a contaminación.

O propio Informe de seguimento da Directiva Europea relativa á protección das augas contra a contaminación producida por nitratos utilizados na agricultura que data de decembro de 2020, elaborado por parte da Dirección Xeral da Auga, indica que 1.235 das 4.475 estacións de control de masas de auga subterránea instaladas en España mostran que estas augas están contaminadas ou en risco de estalo pola presenza de nitratos de orixe agropecuaria, isto é, un 27,6% do total. Delas, e tras a aplicación de diversos plans de recuperación sobre algunhas destas masas de auga, só en 612 casos prevese a mellora do seu estado no curto prazo, 127 faríano nun prazo medio-longo e 480, o 39% do total, non mostran visos de recuperación. Dáse ademais o caso de que 130 das masas augas contaminadas ou en risco de estalo non foron declaradas aínda como zonas vulnerables. As conclusións deste informe indican que as medidas tomadas ata o momento non son suficientes para alcanzar os obxectivos delimitados pola Directiva europea.

Estes incumprimentos son froito, por unha banda, da lasitude da norma española, e doutra banda, do abandono de funcións por parte dalgunhas administracións autonómicas, que fixeron caso omiso ao seu deber no cumprimento estrito da normativa vixente. Entre estes casos pódese destacar o da Xunta de Galicia, que desde a entrada en vigor do Real Decreto, no ano 1996, non realizou ningunha declaración de zonas vulnerables nin aplicou ningún Programa de actuación, a pesar de que na comunidade galega localízanse ata 41 masas de augas superficiais eutróficas ou hipertróficas.

Xogámonos a dispoñibilidade de auga potable para abastecer ás nosas poboacións, e sen auga potable non hai futuro posible. Pero ti non mires abaixo

Ante esta situación de extrema gravidade, o pasado mes de decembro presentamos a debate na Comisión de Agricultura do Congreso unha Proposición non de Lei, unha iniciativa de mínimos que estimabamos que podía contar co apoio do resto de grupos por limitarse a atender ao que a Unión Europea está a pedirnos e dar resposta con iso ao grave problema ambiental e de saúde pública ao que nos enfrontamos. A proposta era simple, e posiblemente insuficiente, pero polo menos serviría para evitar males maiores: (1) a declaración como zonas vulnerables debe realizarse de maneira automática cando se detecta a contaminación dunha masa de auga; (2) hai que establecer por lei unha moratoria á instalación e ampliación de novas granxas de gandería industrial nas zonas contaminadas por esta actividade; e (3) deben reforzarse os sistemas de control e os programas de actuación para mellorar a súa eficacia, revisando á baixa os valores límite de contaminación para permitir actuacións máis temperás que axuden a evitar novos episodios como os que xa se están dando en distintos lugares da nosa xeografía.

A iniciativa foi rexeitada pola Comisión de Agricultura. Ao voto en contra dos partidos de dereitas, que seguen instalados no seu mundo imaxinario no que os principais problemas de España son ETA e Venezuela, sumouse o do PSOE, que no social mostra un alma pero cando se tocan temas serios (o económico) mostra outra. ERC e Compromís abstivéronse e o PNV non quixo participar na votación. Saquen as súas conclusións vostedes mesmos. Á patada adiante destes partidos políticos súmase agora o ataque dos lobbies da industria cárnica e os grandes medios de comunicación. Non mires abaixo. Xogámonos a dispoñibilidade de auga potable para abastecer ás nosas poboacións, e sen auga potable non hai futuro posible. Pero ti non mires abaixo.