Dende a crise social e sanitaria xerada polo COVID-19, comezou a repetirse como un mantra que o virus non distingue entre clases, xénero e outras variables sociais: o virus "nos iguala a todos". O propio Slavoj Žižek incide, aínda que con propósitos diferentes, nas palabras do viceministro de sanidade de Irán, Iraj Harirchi, na recompilación de Sopa de Wuhan: "Este virus é democrático e non distingue entre pobres e ricos" e que "todos estamos no mesmo barco". Se ben esta última frase pode ser interesante dende un punto de vista posibilista, que fomente os obxectivos comúns, non é completamente "certa": todos estamos no mesmo mar, atravesando a mesma borrasca. Pero algúns van en iate ou submarino, e outros en barco, con chalecos salvavidas ou están tentando manterse a flote.
O virus non distingue organicamente entre os corpos, e establecerase nun organismo independentemente da súa condición, pero a exposición e o acceso aos tratamentos marcan a diferenza: cando entra en xogo o factor social aparece a desigualdade do virus
O virus non distingue organicamente entre os corpos, e establecerase nun organismo independentemente da súa condición, pero a exposición e o acceso aos tratamentos marcan a diferenza: cando entra en xogo o factor social aparece a desigualdade do virus. O discurso hexemónico baseado nunha única liña científica, biolóxica e organicista, é perigoso porque non está facendo unha distinción relevante e tende a velar as mesmas condicións que inflúen nun desigual impacto. Este discurso é manifesto non só nos medios de comunicación, senón que tamén se reflicte no análise bibliométrico recente das publicacións científicas. Os factores sociais xeran as condicións de existencia que fan que as enfermidades non funcionen do mesmo xeito sobre os corpos porque, estes, non son soamente un ser orgánico que levamos connosco como obxecto. O noso corpo é a nosa biografía, as nosas condicións sociais, o xénero, o noso traballo, a nosa diversidade funcional; e todo isto, ten unha resonancia directa e indirecta na saúde. As crises sanitaria e social non se poden abordar por separado.
Thomas McKeown, no seu libro As orixes das enfermidades humanas (Critique, Barcelona, 1990) explica que o descenso da mortalidade nos séculos XIX e XX produciuse antes da introdución dun tratamento médico eficaz; e que este descenso respondía, á mellora dos estándares de vida que levaban a unha menor exposición á enfermidade e, sobre todo, á mellora na alimentación. Richard Wilkinson e Michael Marmot, nun importante informe da Organización Mundial da Saúde, “Os determinantes sociais da saúde, os feitos probados”, defenden e subliñan a necesidade de incorporar os factores sociais como determinantes na saúde das persoas, tanto na investigación como na intervención.
Nun artigo publicado en La Nación hai uns días, sinalábase a importancia de disciplinas como a antropoloxía noutras epidemias. As aportacións da antropoloxía médica poderíanse dividir en varias ramas. Desde a antropoloxía das epidemias, por exemplo, se atende aos factores e axentes que inciden na produción de información, a súa circulación, competencia e interacción, incluíndo políticos, medios de comunicación, redes sociais, entre outras.
Dende a experiencia da antropoloxía comprometida en epidemias (Ébola, Zika, H1N1, VIH), coñecemos como no terreo as antropólogas foron útiles tanto á hora de facilitar as intervencións sanitarias, canto a favorecer as decisións e a participación comunitaria
Esta dinámica complexa, que non se nos escapa a ningún visto o esperpento nacional marcado polo populismo da ultradereita, os marcos e metáforas “bélicas” para describir a xestión sanitaria, ou a proliferación de embustes, impacta nas respostas condutuais e cognitivas dos cidadáns respecto da enfermidade, e polo tanto, na posibilidade de contaxio e risco. Os dous extremos das respostas virían marcados tanto pola sobre reacción como pola negación. Un exemplo atopámolo en Estados Unidos na relación entre a negación da enfermidade, e unha serie de variables como o consumo de prensa de dereitas e respaldo de noticias falsas. Dentro destas variables a máis significativa é votar á dereita. Outro exemplo, no Estado español, podémolo ver no activismo pandémico levado a cabo por diferentes políticos da oposición, institucións, ou diversas comunidades autónomas. Por iso necesitamos saber como determinadas fontes chegan a ter crédito na produción de coñecemento, e cales son os factores que obstaculizan que algunhas persoas non poidan ou non leven a cabo as condutas de protección.
Pola outra banda, dende a experiencia da antropoloxía comprometida en epidemias (Ébola, Zika, H1N1, VIH), coñecemos como no terreo as antropólogas foron útiles tanto á hora de facilitar as intervencións sanitarias, canto a favorecer as decisións e a participación comunitaria. Este factor será decisivo nunha nova concepción da atención á saúde se queremos aprender algo. As antropólogas axudaron a crear sistemas máis eficaces de vixilancia e preparación epidemiolóxica, a partires do coñecemento local e tendo en conta as variables sociais e culturais que inflúen na percepción de risco, nos cambios de comportamento e na colaboración coas autoridades sanitarias. Por medio dunha sensibilidade e especificidade que contempla as relacións entre as desigualdades sociais e a economía política mundial, ou o papel dos grupos sociais á hora de atender ás enfermidades. Son especialistas nestes aspectos fundamentais que non se inclúen en determinados modelos de enfermidade como o hexemónico. En definitiva, estas son unhas poucas das cuestións dun modelo cultural de atención á saúde que deberan ser modificadas.
A pobreza é un dos factores máis relevantes e determinantes para a saúde, e ser pobre está estreitamente ligado á calidade nutricional que temos. "É coñecido que un mal estado nutricional leva un maior risco de contraer infeccións"; tamén sabemos, segundo a OMS, que a COVID-19 causa graves infeccións nas vías respiratorias en humanos. Hai incluso algún estudo que comeza a falar da importancia nutricional especificamente con este virus, pero desde unha perspectiva microorgánica, que non aborda os contextos e as condicións de vida.
Aínda que non podemos extraer conclusións de toda esta relación, polo menos podemos comezar a facernos preguntas ou xerar hipóteses: ¿son as persoas pobres, cunha alimentación deficiente, máis vulnerables á hora de contraer o virus ou vivilo de maneira máis aguda e grave? Pero cando as facemos e investigamos, deberiamos abrir un debate que vai máis aló do que é "orgánico" e individual, e non trate as crises de "saúde" e "socioeconómicas" por separado, senón que se poñan en diálogo; de non ser así, trivializamos e menosprezamos os determinantes sociais nos procesos de saúde /enfermidade / atención/ prevención.
Se facemos unha listaxe das profesións que hoxe chamamos "heroínas" –nun desexo, se cadra necesario, para a idealización e o romanticismo do drama– como as caixeiras dos supermercados; moitas destas profesións que están en primeira liña arriscando as súas vidas e garantindo o sustento do sistema son economicamente precarias, invisibilizadas, pouco valoradas socialmente, non están protexidas e, ademais, dunha clase social determinada. E, certamente, moitas delas están feminizadas.
Compre aprender esta lección, porque dende a última crise económica as enfermidades chamadas da desesperación, como o suicidio, pasaron a primeiro plano por mor das medidas de austeridade que gobernos como o español impuxeron sobre as poboacións
Os corpos e as persoas non son vulnerables por si mesmos, facémolos vulnerables cun aparello (un sistema capitalista e neoliberal) que exerce unha violencia estrutural baseada nas desigualdades, como explica Bourgois. Estes corpos do “precariado” non so están máis expostos ao virus, senón que as súas condicións sociais probablemente farán que o virus se desenvolva dun xeito ou outro, e as causas non son meramente biolóxicas e orgánicas. Para dicilo claro, cando un suicidio acontece, a información que recibimos é a seguinte: causa de morte, suicidio. É importante aclarar que un suicido nunca é unha causa, é unha consecuencia. Nalgúns casos (poden ser interminables) pode ser debido á depresión, como consecuencia dunha situación social, de non ter traballo, ou estar sen fogar. As causas son, entón, a desigualdade; unha condición de existencia provocada por un sistema.
Compre aprender esta lección, porque dende a última crise económica as enfermidades chamadas da desesperación, como o suicidio, pasaron a primeiro plano por mor das medidas de austeridade que gobernos como o español impuxeron sobre as poboacións. Tal e como nos sinala o mestre McKee, naqueles países onde o vínculo de suicidio e medidas de austeridade se rompe é porque eses gobernos decidiron darlle esperanza aos seus cidadáns, pero enténdase, non dunha maneira simbólica por medio de “coaches” (tan de moda nesta sociedade individualista e neoliberal), senón mediante políticas efectivas que garantiron as condicións materiais, como o emprego, ou previron que a xente se quedara sen fogar.
Por iso, o virus non só ten "causas sociais" asociadas ás desigualdades, senón que as súas consecuencias tamén estarán vinculadas ás mesmas: os problemas de saúde mental que poidamos ter debido a unha taxa de paro sen precedentes, unha maior precariedade laboral das mulleres, enfermidades asociadas ao confinamento tanto físico como emocional, serán consecuencia da desigualdade coa que experimentamos o propio virus e as súas consecuencias.
Se os maiores determinantes das enfermidades son sociais, da mesma maneira deben ser as respostas
O virus non distingue entre corpos organicamente. Pero o virus distingue polas súas causas de infección e as consecuencias asociadas. Entón non. O virus, na práctica, non nos iguala. O feito de que Boris Johnson estivese infectado non nos iguala con el. Non é democrático e si distingue entre clases, xénero e outras variables sociais.
Por iso, o problema debe ser abordado desde as ciencias sociais da saúde, desde unha antropoloxía médica e socioloxía da saúde que poida dar conta dos aspectos sinalados, e non só dende os laboratorios, a investigación biomédica e os tubos de proba. Con isto non estamos a restar a relevancia ou importancia do seu traballo, é fundamental, pero non pode ser o único.
A premisa "todos somos iguais" vacila e precisa dunha análise específica e sensible, tal e como os test, pero neste caso dos factores sociais e culturais que están inmersos en calquera intervención e nunha pandemia.
Tal e como recolle a fermosa frase sobre os determinantes sociais da saúde: se os maiores determinantes das enfermidades son sociais, da mesma maneira deben ser as respostas.
