A memoria histórica é un novo movemento social, político e académico: non chega a 20 anos de vida, aínda que se refire a feitos represivos que tiveron lugar fai 80-40 anos. Iniciado en León no ano 2000 por familiares de inocentes fusilados polas súas ideas e crenzas democráticas, durante a guerra civil e o franquismo, non deixou de desenvolverse até hoxe, buscando e atopando sempre vías de actuación de ámbito local, rexional, nacional e internacional, cando os cambios electorais nas correspondentes institucións públicas agachan as políticas da memoria.

No século XXI, a memoria histórica pasou en España por momentos de adianto e de atraso (e así será probablemente no futuro), como unha espiral que vira á esquerda e á dereita sen deixar de medrar. En 2007, promúlgase por parte do Goberno Zapatero unha Lei de Memoria Histórica que, maila das súas limitacións, permitiu levar a cabo escavacións de fosas e eliminacións de símbolos do franquismo; catro anos despois foi paralizada polo Goberno Rajoy. En 2008, dende a Audiencia Nacional xorde o histórico Auto de Garzón para a persecución dos delitos de asasinato, tortura e demais crimes de motivación política cometidos polos franquistas, as súas institucións e os seus órganos represivos, entre 1936 e 1952; posteriormente neutralizado por unha mafia político-xudicial que logrou, en 2012, expulsar por nove anos a Baltasar Garzón da xudicatura.

Entre 2011 e 2018, os Gobernos do PP enterraron baixo chave a primeira Lei de Memoria Histórica, so pretexto da crise económica (!). Así e todo, houbo nesta segunda década do novo século importantes progresos, á marxe do Goberno de Rajoy e o seu partido: A) Toma forza a causa contra no franquismo encetada en 2010 pola xuíza arxentina María Servini, por mor do principio de xurisdición universal; inclúe o delito de tortura e amplía a pescuda prevista por Garzón até a implantación da democracia. B) As Comunidades Autónomas non gobernadas polo PP, continuaron apoiando a escavación de fosas, sinaladamente Andalucía, e outras políticas de memoria amparadas pola Lei de Zapatero. C) O Goberno vasco decreta en 2012 unha Lei de Abusos Policiais durante o franquismo, centrada en dar a coñecer as desaparicións, os asasinatos e as torturas entre 1960 e 1978; tamén complementa cronoloxicamente o -polo de agora- desautorizado pero xusto Auto do xuíz Garzón.

O éxito da moción de censura do 1 de xuño de 2018 que desprazou o Goberno de Rajoy dando paso ó Goberno de Sánchez, co apoio de Podemos e os grupos nacionalistas, trazou un novo horizonte para o movemento da memoria. Está a se demostrar que en España é posible unha nova maioría parlamentaria que leve á práctica políticas avanzadas de memoria histórica. O que non quere dicir que o día de mañá non acontezan novos pasos cara atrás, politicamente falando, que dean pulo asemade a outros pasos adiante. Sobra engadir  que as medidas que se tomaron,  ou se poidan ir tomando, como a escavación de tumbas ou o traslado da tumba do ditador, terán despois difícil marcha atrás, goberne quen goberne.

O novo Goberno socialista acaba de decidir a exhumación de Franco do Val dos Caídos, anunciou así mesmo outras medidas aínda máis importantes, reformando e ampliando a superada Lei de Memoria Histórica de 2007, todas elas foron collidas do movemento memorialista. Por exemplo: incluír a exaltación do franquismo no Código Penal; anular as sentenzas dos tribunais franquistas; que o Estado, e non as familias, asuma de oficio as exhumacións das vítimas de franquismo; retirada de medallas e prebendas ó torturador Billy el Niño; creación dunha Comisión de Verdade  sobre o franquismo (1936-1978) para investigarmos a represión e acadar os testemuños de miles de vítimas, seguindo o exemplo doutros países (Sudáfrica, Arxentina, Chile, Perú, Colombia, Bolivia, Guatemala, Brasil...) que tamén sufriron ditaduras ou conflitos armados, e van por diante de España nas súas respectivas transicións á democracia.

Como historiadores resúltanos incongruente que xurdisen voces de colegas que consideramos progresistas, opostos -por contrarios á memoria histórica- ou simplemente reticentes -froito do descoñecemento, coidamos- á formación por parte do Goberno socialista dunha Comisión da Verdade para España. Eluden lamentablemente o salto de xigante que suporá para a verdade histórica sobre a guerra e o franquismo, en especial para as novas xeracións e a non-repetición, sabelo todo da criminalidade política entre 1936 e 1977.  comportaría ademais un avance transcendental no cumprimento da vixente norma do dereito internacional que esixe “verdade, xustiza e reparación” para as vítimas dos delitos de lesa humanidade. Historia e memoria non son antitéticos, como obxecta o academicismo positivista, teñen o deber de colaborar no seu obxectivo común: coñecer a verdade histórica, que ten que se pregoar sen censuras nin temores pantasmais. 

A decisión gobernamental de retirar a Franco do Valle de los Caídos fixo emerxer, 80 anos despois de guerra civil, o franquismo sociolóxico oculto , o que nos permite cuantificar -de xeito aproximado- a súa funesta influencia na situación política actual. Só un 29,9 % dos españois enquisados estaba de acordo, en agosto de 2018, en deixar como está o Valle de los Caídos. Un fenómeno minoritario, por tanto, que explica e posibilita o éxito das presentes políticas públicas da memoria do PSOE e Podemos. 

O problema reside en que o 60 % dos electores do PP e o 35 % dos electores de Cidadáns forman parte desa minoría fío-franquista. O cal conduce á dereita española, vella e nova, a enfrontarse á memoria histórica e a manter posicións notoriamente conservadoras en todo o relativo ao desenvolvemento e actualización da democracia en España. Posición inmobilista que non cederá ata que esta nova maioría parlamentaria de progreso se estabilice e complete o Estado de dereito herdado dunha transición limitada polas circunstancias.

O 30% ou máis -o auxe global da ultradereita retroalimenta agora a tradición franquista- do electorado español seguirá sendo franquista mentres iso estea permitido por un Estado democrático -e aguilloado por unha dereita que abandonou o centro- que conserva todo tipo de secuelas do réxime totalitario nas cunetas, as rúas, os edificios, as leis, as institucións e as mentalidades. A democracia deixará de estar bloqueada no seu progreso cando pase plenamente o defecto orixinario, devido estrutural, causado pola ausencia de ruptura democrática nunha transición tutelada por unhas Forzas Armadas saídas do bando gañador da guerra civil, sostido por Hitler e Mussolini, do que quedan restos de fidelidade ao “Generalísimo” -soamente entre militares retirados, ó parecer- como acaba de se amosar a partir da decisión gobernamental de desenterrar a Franco.

Como se di coloquialmente: amodiño que levo présa. Urxe pór en práctica as medidas en prol da memoria histórica máis arriba enumeradas, sen perder de vista estratexicamente o ineludible: Garzón tiña razón hai dez anos cando quixo dar xustiza ás vítimas do franquismo, “verdade, xustiza e reparación”, por esta orde. Aprendamos das experiencias alleas. En Brasil funcionou entre 2011 e 2014, unha Comisión da Verdade e, en 2018, gaña as eleccións Bolsonaro, dereitista extremo e admirador da ditadura 1964-1985. En Arxentina, en cambio, onde se creou a primeira Comisión da Verdade (1983), xulgáronse ós represores, impedíndose deste xeito que xurdise logo un seguidor de Videla que pretendese destruír a democracia dende dentro, como Hitler en 1933. Unha democracia sen memoria é unha democracia feble.