A conmemoración dun aniversario (neste caso, os cen anos de publicación do Ulysses de James Joyce que se fixeron a principios de febreiro) é sempre unha ocasión para se reencontrar con autores xa coñecidos. Para recordarmos vellas lecturas

A conmemoración dun aniversario (neste caso, os cen anos de publicación do Ulysses de James Joyce que se fixeron a principios de febreiro) é sempre unha ocasión para se reencontrar con autores xa coñecidos. Para recordarmos vellas lecturas, ou como certas obras nos foron acompañando ao longo do noso camiño e aprendizaxe vital. James Joyce é un deses autores co que convivo desde moi nova: lin The portrait of an artist as a young man en castelán nunha adolescencia solitaria, a penas chegada a un país aínda estraño, e nas angurias de Stephen Dedalus recoñecín, coma nun espello, as miñas propias. E poucos anos despois lin Dubliners, un feixe de estampas da vida cotiá e os seus espazos en sombra, que de súpeto saen á luz, traendo con eles a fascinación da descuberta, a curiosidade por outros horizontes. 

Nesa época previa ao boom económico, Dublín conservaba aínda, malia ser unha urbe de case un millón de habitantes, un recendo a vila, un latexo premoderno e popular nun país que, coma a Galicia na que pasara os últimos anos, fora até había pouco fundamentalmente rural

Así que se tiven unha adolescencia galega, tiven tamén (grazas á miña querida tía Mila) unha breve mocidade irlandesa, cuxo recordo está vencellado ao especial fulgor das primeiras veces: a primeira vez que collín un avión sen a compaña dos meus país, a primeira vez que tiven un contrato de traballo propiamente dito, a primeira vez que percorrín soa un país, a primeira vez que tiven que saír adiante nunha lingua que non era a miña (e que, cando menos ao principio, dominaba malamente). Nesa época previa ao boom económico, Dublín conservaba aínda, malia ser unha urbe de case un millón de habitantes, un recendo a vila, un latexo premoderno e popular nun país que, coma a Galicia na que pasara os últimos anos, fora até había pouco fundamentalmente rural; unha fala que, coma a dos vellos das aldeas galegas, non estaba aínda cinguida polas leis do custe-beneficio e as palabras dos tecnócratas, nin mediatizada pola vaidade dos teoremas. Nas conversas con este ou aquel podían descubrirse, malia o paso do tempo, as persoas e a musicalidade, o entorno morno e familiar de Dublineses. En Dublín, nesa aprendizaxe que implica traspasar o linde entre o propio e o estraño, recoñecín rúas e lugares, que xa eran familiares e desexados antes de pór un pé neles, nunha cidade que non mudara demasiado desde principios do século XX. En Dublín relín, desta volta no inglés orixinal, ambos os dous libros de Joyce, que me guiaron nos meus paseos polas súas rúas, coma hoxe se reproduce no Bloomsday o percorrido do Ulises, deténdose nos mesmos lugares que un 16 de xuño de hai moitas décadas pisara Leopold Bloom. 

Os libros de Joyce, e especialmente o Ulises, teñen un aquel de guía da cidade, polas súas rúas e barrios, mais tamén polas vidas, as palabras e os acenos dos seus habitantes

Porque os libros de Joyce, e especialmente o Ulises, teñen un aquel de guía da cidade, polas súas rúas e barrios, mais tamén polas vidas, as palabras e os acenos dos seus habitantes. Así que a recente lectura do Ulises (co pulo do aniversario), nun exemplar que mercara uns vinte cinco anos antes nunha librería dublinesa, pero do que daquela lera só as primeiras páxinas, levoume de novo a un tempo e un espazo que era xa unha lembranza afastada na miña biografía. Con el volvín a encontrarme con todo o que un día fora punto de referencia: Grafton e Henry Street, Donnybrook, a National Library, o Gaiety e o Abbey, Trinity, o río Liffey, Parnell e O’Connell, o gravy e as cervexas, o Phoenix Park, o mar e os corvos, Sandycove ou Howth. 

Na súa relectura contemporánea da obra fundacional da literatura occidental, o libro funciona tamén como un microcosmos do mundo

O Ulises é unha enciclopedia alimentada polo mesmo espírito lúdico dos cantos dos goliardos ou os fabliaux medievais, na que cabe todo o universo da cidade: o pobre e o rico, o máis elevado e o máis escatolóxico, a linguaxe pomposa e a fala popular, o tráxico e o cómico; todo un universo sensitivo de impresións, sons, cheiros, voces, cores e sabores, expandíndose sen límite. Mais é tamén, co fluír sen pexas e por veces caótico das palabras, nun dioivo de creatividade lingüística que atravesa tempos e lugares, imaxe da vida (“because life is a stream”); un traxecto cheo igualmente de reviravoltas, saltos inesperados e mudanzas. E, na súa relectura contemporánea da obra fundacional da literatura occidental, o libro funciona tamén como un microcosmos do mundo: o percorrido errante de Harold Bloom ao longo dun día polas rúas de Dublín é espello (xa non grandioso e épico, senón minúsculo e común, deforme se se quer) do de Odiseo nos inicios míticos da humanidade. Se o espazo da errancia de Ulises é o Mediterráneo, o de Bloom é o finis terrae atlántico; os dous puntos entre os que se constrúe Europa, cos que James Joyce pecha o círculo da historia literaria do continente. 

Crítico co colonialismo británico, mais tamén cun nacionalismo irlandés encerrado nunhas fronteiras demasiado estreitas, James Joyce exiliouse ao outro extremo de Europa

Crítico co colonialismo británico, mais tamén cun nacionalismo irlandés encerrado nunhas fronteiras demasiado estreitas, James Joyce exiliouse ao outro extremo de Europa, a Trieste, lugar alleo (como nos mostrou Claudio Magris) a calquera concepto patriótico: cruce de fronteiras entre o mundo italiano, o xermánico e mais o eslavo, mais tamén fogar de armenios ou gregos. Foi alí, ás beiras do Adriático, desde o afastamento e quizais a morriña pola súa cidade natal, onde comezou a escribir o Ulises. Así, o anterior círculo literario é asemade espello do seu propio percorrido vital (a labor de escrita continuaría en Zúrich e en París, onde finalmente se publicaría). Non é estraño daquela que o seu (anti)heroe, ese Leopold Bloom humano e conmovedor, teña unha orixe xudía: o xudeu como paradigma do estranxeiro errante, do que nunca acaba por pertencer completamente a ningures; do que, coma Joyce, asume o desapego e a condición de estranxeiro.

Hai obras que supoñen para nós unha especie de revelación e nos acompañan ao longo de toda a nosa vida, e outras que non, e isto realmente non semella depender demasiado nin das circunstancias vitais do autor nin das súas posicións ideolóxicas

James Joyce é un deses autores considerados clásicos, un dos escritores que outro Bloom (desta volta co primeiro nome de Harold) inclúe no seu discutido canon. O libro de Harold Bloom O canon occidental foi unha resposta á crítica posmoderna, para a que o chamado canon é só produto dun poder que, impondo un determinado modelo (branco, masculino e occidental), marxina outras voces. Sen negar isto, o certo é que hai obras que supoñen para nós unha especie de revelación e nos acompañan ao longo de toda a nosa vida, e outras que non, e isto realmente non semella depender demasiado nin das circunstancias vitais do autor nin das súas posicións ideolóxicas. É algo bastante máis sutil e indefiníbel: algo que reside, se cadra, na súa capacidade de nos descubrir unha verdade, a poesía que se abre tras a aparente banalidade do cotiá; de provocar en nós, empregando unha palabra do mesmo Joyce, unha “epifanía” (“There is a reader's Sublime, and it seems the only secular transcendence we can ever attain, except for the even more precarious transcendence we call ‘falling in love’”, di Harold Bloom noutro dos seus libros). Porque, en definitiva, non hai xa actividade máis transgresora e máis inútil, se a vemos desde a lóxica do beneficio inmediato, ca esa: iluminar o mundo, desvelar a súa beleza.