Pouco despois dos atentados terroristas que sacudiron a París a semana pasada, a Rede Europea contra o Racismo (ENAR polas súas siglas en inglés), con sede en Bruxelas, advertiu nun comunicado sobre a posibilidade de “estigmatización das comunidades musulmáns en Francia (…) especialmente dado ante o actual clima antimusulmán en Europa”. Esta sensación non é nova, mais ben supón unha ampliación, con frecuencia polémica e preocupante, sobre as complexas percepcións existentes dentro da opinión pública occidental sobre o Islam e, particularmente, sobre o islamismo político, as súas causas e a súa heteroxénea expresión.
A recente reactivación dunha vaga de atentados intensifica estes problemas de comprensión sobre o islamismo político, as súas orixes, a complexidade da súa natureza e o seu impacto nun mundo musulmán
Neste sentido, Europa observa actualmente a polarización de manifestacións e expresións públicas, contextualizadas con reaccionarias medidas gobernamentais, pulsadas dentro da delicada liña que separa as discusións sobre as liberdades, a tolerancia e a integración das comunidades inmigrantes de orixe musulmán. Compre neste apartado observar a intransixencia manifestada na proliferación de movementos fortemente reaccionarios que potencian síntomas de islamofobia e confrontación cultural, como é o caso da recente aparición en Alemaña da formación Patriotas Europeos contra a Islamización de Occidente (PEGIDA en alemán), con redes de simpatías e conexión establecidas noutros países europeos.
A recente reactivación dunha vaga de atentados por parte de diversas células pertencentes ao fenómeno comunmente denominado como “terrorismo ŷihādista” intensifica estes problemas de comprensión sobre o islamismo político, as súas orixes, a complexidade da súa natureza e o seu impacto nun mundo musulmán convulsionado por seculares conflitos históricos, enmarcados dentro do sectarismo relixioso e político, pero claramente atizados e mobilizados pola penetración imperialista occidental acaecida nos territorios de Dar al-Islam desde mediados do século XIX.
O debate histórico: imperialismo occidental, nacionalismo e panislamismo
Dende a perspectiva occidental é comunmente aceptado o argumento sobre as presuntas raíces intrínsecas de radicalización dentro do Islam
Unha radiografía sucinta (e polo tanto, moi probablemente incompleta) sobre a fenomenoloxía política existente en torno ao islamismo suxire observar en que medida os factores externos, particularmente a política occidental cara o mundo árabe e musulmán, influíron e determinaron na concreción, lexitimación e expansión da ideoloxía política islamita, abranguendo mesmo a perspectiva violenta e radical procreada polos movementos ŷihādistas, así como a utilización do terrorismo como móbil político e de difusión da súa mensaxe.
Con todo, dende a perspectiva occidental é comunmente aceptado o argumento sobre as presuntas raíces intrínsecas de radicalización dentro do Islam, así como a súa configuración nunha diversidade de movementos cualificados dentro do espectro do islamismo político. Nesta perspectiva, o islamismo político xa viría configurado na xénese do wahhabismo a finais do século XVIII na península arábiga. Con todo, e a pesar de ser relixión oficial no reino saudita, a irradiación do wahhabismo segue a ser minoritaria dentro do ámbito musulmán, a pesar de haber traspasado as fronteiras territoriais da península arábiga, particularmente de cara ao sub-continente indio.
Ao contrario do wahhabismo, a influencia de al-Afghani resultou moito mais decisiva na conformación das futuras elites intelectuais, culturais e políticas que progresivamente foron ascendendo dentro do mundo musulmán
Observando a precariedade da irradiación exterior do wahhabismo, esta perspectiva foi absolutamente diferente das ideas emanadas do activista político persa Sayyid Jamāl al-Dīn al-Afghānī (1838-1897), considerado probablemente como o precursor das ideas do nacionalismo islámico e do panislamismo. Ambos conceptos foron precisamente concibidos a partir da presión e penetración occidental dentro do mundo islámico, particularmente de cara ao Imperio otomán e o seu espazo contiguo, en gran medida identificada pola invasión napoleónica de Exipto (1798), da expansión das ideas revolucionarias e da modernidade europea e, principalmente, no pulso establecido polo denominado “Gran Xogo” xeopolítico que desde mediados do século XIX confrontaron a Gran Bretaña e Rusia polo control de espazos de poder dentro do mundo islámico, principalmente en Asia Central, Persia e a India.
Ao contrario do wahhabismo, a influencia de al-Afghani resultou moito mais decisiva na conformación das futuras elites intelectuais, culturais e políticas que progresivamente foron ascendendo dentro do mundo musulmán desde finais do século XIX, principalmente en Turquía e Exipto.
A pesar do seu fervor relixioso, al-Afghani entendeu a necesidade de compatibilizar as ideas de modernización occidental cos preceptos relixiosos islámico, sen pretender instaurar unha concepción de carácter teolóxico. Neste sentido, as ideas de al-Afghani defendían a necesidade dun reformismo relixioso, cultural e político dentro do mundo islámico, incluso adoptando referencias laicas na definición das ideas dun nacionalismo islámico e do panislamismo claramente establecidos como mecanismos de defensa contra a presión e progresiva penetración imperialista occidental. Neste sentido,
A pesar do seu fervor relixioso, al-Afghani entendeu a necesidade de compatibilizar as ideas de modernización occidental cos preceptos relixiosos islámico
(…) Al-Afghani estaba convencido de que, al menos que los musulmanes tomaran medidas enérgicas, la comunidad musulmana (umma) pronto dejaría de existir. No había tiempo que perder. Los imperialistas europeos eran cada día más poderosos y en un breve tiempo el mundo islámico sería invadido por la cultura occidental
Con intensidade dispar, estas ideas exerceron influencia en círculos políticos e intelectuais dentro do Imperio otomán, Persia, a India e o Exipto convertido en protectorado británico a partir de 1882, contribuíndo á xénese de procesos de afirmación nacionalista política e relixiosa como foron, entre outros, o nacionalismo turco, principalmente co movemento dos Mozos Turcos que tomou o poder na fase final do Imperio otomán (1908-1918), así como na xénese da actual República turca instaurada a partir de 1923 con Mustafá Kemal Atatürk; e a creación, a partir de 1928, da Irmandade Musulmán como referencia histórica do islamismo político.
Contemporáneo á expresión do ideario panislamista de al-Afghani, compre mencionar o impacto que tiveron en diversos sectores do mundo islámico, as ideas reformistas e de adaptación ao Islam da racionalidade e da modernidade occidental establecidas polo escritor exipcio Rifah al-Tahtawi (1801-1873).
Se ben manifestou determinadas críticas cara este proceso, al-Tahtawi era un decidido admirador da modernidade occidental como portadora do “progreso”, un exemplo presuntamente a seguir para unhas sociedades musulmáns das que el mesmo cuestionaba polo seu “anquilosamento” e inalterable tendencia á tradición. Deste xeito, al-Tahtawi pretendeu erixir un sistema visionario de reformismo relixioso e político, orientado eventualmente a compatibilizar a racionalidade occidental coa islámica, sen decatarse da paralela sensación da angustia, percibida por al-Afghani e os seus simpatizantes en canto á eventual “invasión cultural occidental” e a súa respectiva hostilidade.
Por tanto, a contemporaneidade e progresiva polarización das ideas e pretensións establecidas por ideólogos como al-Afghani e al-Tahtawi confirman un ámbito de reforma que comezaba a operarse nun mundo islámico cada vez mais suxeito aos preceptos e designios da expansión imperialista occidental, neste caso europea.
Estes obxectivos cobraron forma coa paulatina desmembración política e territorial do Imperio otomán establecido a partir do reparto colonial entre Francia e Gran Bretaña (Siria, Iraq, Xordania, Palestina, Líbano) definido nos acordos Sykes-Picot (1916), sumado á dominación colonial británica na India e a súa progresiva influencia (con variables de submisión política) nos asuntos de Exipto, Persia (reconvertida en Irán a partir de 1922) e da península arábiga (principalmente trala constitución do reino saudita a partir de 1932).
O mundo islámico comezou a experimentar unha dinámica sumamente heteroxénea en canto á composición política e relixiosa dos seus respectivos movementos de liberación nacional e de afirmación nacional e estatal
Nun contexto de cambios e de penetración exterior, estes acontecementos exerceron unha influencia claramente decisiva na articulación de expresións de afirmación de identidades dentro do mundo musulmán, en particular nos casos da conformación do nacionalismo árabe (principalmente a partir da rebelión árabe de 1916 contra o dominio otomán) e posteriormente do islamismo político (especialmente trala creación da Irmandade Musulmán a partir de 1928) con todas as súas heteroxéneas variables. Estes factores cobraron forma principalmente trala descolonización europea a partir de 1945 e a posterior constitución do Estado de Israel en 1948.
Dende entón, o mundo islámico comezou a experimentar unha dinámica sumamente heteroxénea en canto á composición política e relixiosa dos seus respectivos movementos de liberación nacional e de afirmación nacional e estatal, contextualizada polos acontecementos políticos derivados do proceso de descolonización europea, da conformación dos seus respectivos Estados nacionais, da deposición en algúns casos do Ancien Régime de carácter monárquico (Exipto en 1952, Irán en 1979), e dos conflitos sectarios (relixiosos, étnicos, tribais) existentes dentro dos países e comunidades islámicas. Estes factores foron igualmente determinados pola profusión dos intereses occidentais enmarcados no contexto xeopolítico da “guerra fría”, da confrontación bipolar entre EUA e a URSS e progresivamente dos intereses enerxéticos.
Cunha descolonización política en marcha, o mundo islámico e, especificamente Oriente Próximo, afrontou este proceso de afirmación da súa identidade así como de reacción ante a constante penetración occidental, a través políticas autóctonas, como os intentos de nacionalización do petróleo no Irán da dinastía Pahlevi, establecidos polo primeiro ministro Mossadegh (posteriormente deposto por presión occidental en 1953); a recuperación do control da Canle de Suez a través da guerra de 1956, como expresión de reivindicación por parte do nacionalismo árabe de carácter nasserista; e da ilexitimidade e constante confrontación contra o Estado de Israel, observado no imaxinario popular árabe e musulmán como unha especie de “reprodución” do imperialismo occidental, tomando en conta o apoio de EUA e Europa ao nacente Estado israelí.
O islamismo político e Occidente
O espertar político do mundo islámico, motorizado trala descolonización franco-británica da posguerra, intensificou un clima de polarización e confrontación interna
O espertar político do mundo islámico, motorizado trala descolonización franco-británica da posguerra, intensificou un clima de polarización e confrontación interna que, paralelamente, espallou os conflitos e contrastes de carácter político, relixioso e sectario existentes dentro do propio mundo musulmán, particularmente en canto aos modelos políticos a seguir.
Neste contexto, o reforzamento da penetración occidental, principalmente impulsada por EUA, expresouse a través do seu apoio a Israel e á conformación dunha rede de alianzas dentro do mundo islámico a través de diversas autocracias políticas, sexan de carácter republicano (Exipto, Tunisia, Paquistán) e monárquico-teocrático (Arabia Saudita, Marrocos, Xordania, emiratos do Golfo Pérsico).
A polarización existente de cara aos modelos autóctonos de nacionalismo e socialismo panárabe así como do islamismo político, radicalizaron o ambiente político do mundo árabe e musulmán, contexto igualmente determinado pola política occidental establecida tanto durante a “guerra fría” (1947-1991) como durante a etapa da “posguerra fría”, especialmente trala invasión iraquí de Kuwait (1990) e a posterior ofensiva da coalición internacional conformada por Washington durante a denominada primeira guerra do Golfo Pérsico (1991) contra o réxime de Saddam Hussein.
Os movementos islamitas e panislamitas comezaron a cobrar forza como expresións de “liberación” contra o predominio das elites gobernantes e das súas alianzas con Occidente
En diversas etapas, esta polarización de modelos alterou os heteroxéneos e frecuentemente hostís canais de relación entre o mundo islámico e as potencias occidentais, neste último caso particularmente dirixidas pola potenciación de Washington e das súas alianzas “atlantistas” con Europa (OTAN, OSCE, Unión Europea), así como a través doutros sistemas de alianzas xeopolíticas, presentes pero constantemente alteradas polos conflitos existentes dentro do mundo musulmán.
Con diversas variantes, o mundo musulmán “post-descolonización” presentou unha heteroxénea polarización de modelos políticos (republicanos, monárquicos, teocráticos) nos que os movementos islamitas e panislamitas comezaron a cobrar forza como expresións de “liberación” contra o predominio das elites gobernantes e das súas alianzas con Occidente. Nesta perspectiva, o influxo do islamismo político establecido polo modelo da Irmandade Musulmá atopou eco a través de diversos movementos afíns no Magreb (Exipto, Tunisia, Alxeria, Marrocos) e Oriente Medio, principalmente en Siria, Palestina, Líbano, Turquía, Xordania e Península Arábiga.
Este modelo islamita, comunmente identificado como “moderado” aínda que igualmente albergaba sectores mais radicais influídos polas ideas do teórico Sayyid Qotb, permitiu configurarse como unha alternativa política así como de asistencia social (a través das súas confrarías relixiosas), principalmente orientada cara as clases populares así como de novas clases medias que ansiaban alcanzar cotas de reforma, participación política e ascenso social dentro de réximes autocráticos e ditatoriais principalmente aliados de Occidente.
Identifícanse así a réximes autocráticos como o Exipto de Hosni Mubarak, a Tunisia de Ben Alí, Paquistán, Arabia Saudita e as monarquías do Golfo Pérsico (Emiratos Árabes Unidos, Catar, Bahrein) así como Turquía, un socio da OTAN cuxa estrita posición pro-occidental foise paulatinamente esvaecendo coa chegada ao poder en 2003 do actual goberno islamita de Recep Tayyip Erdogan e do Partido da Xustiza e do Desenvolvemento (AKP polas súas siglas en turco), considerado unha expresión do islamismo político da Irmandade Musulmá exipcia.
A represión, marxinalización e constante ilegalización destes partidos islamitas agostaron calquera pretensión de democratización e de ampliación dos dereitos políticos e das liberdades
Durante décadas, en un contexto de “guerra fría” e de contención cara calquera manifestación opositora, especialmente islamita e con maior dimensión tralo triunfo da revolución iraniana (1979), a represión, marxinalización e constante ilegalización destes partidos islamitas agostaron calquera pretensión de democratización e de ampliación dos dereitos políticos e das liberdades en réximes políticos posteriormente sacudidos pola denominada Primavera árabe desde 2011, sendo os casos mais emblemáticos os de Exipto e Tunisia, onde a Irmandade Musulmá e outros partidos islamita chegaron ao poder a través de eleccións democráticas.
O islamismo político converteuse no actor mais beneficiado dunha incerta e polarizada Primavera árabe, exercendo presión para dar curso a reformas políticas democráticas en países con réximes de marcado carácter autocrático
Neste sentido, o islamismo político converteuse no actor mais beneficiado dunha incerta e polarizada Primavera árabe, exercendo presión para dar curso a reformas políticas democráticas en países con réximes de marcado carácter autocrático (Marrocos, Alxeria, Xordania). O avance do islamismo político “moderado” inserido no sistema político de diversos países árabes foi unha consecuencia colateral dunha Primavera árabe que alterou a tradicional política occidental de “dobre raseiro” co respecto ao Oriente Medio e o mundo islámico.
O contexto actual “post-Primavera árabe” define unha parálise dos cambios políticos, en gran medida motivados polas ambigüidades de intereses e de decisións co respecto a determinados conflitos así como da reactivación das forzas reaccionarias
Con todo, o contexto actual “post-Primavera árabe” define unha parálise dos cambios políticos, en gran medida motivados polas ambigüidades de intereses e de decisións co respecto a determinados conflitos (guerra civil siria, caos en Libia trala caída do réxime de Gadafi), así como da reactivación das forzas reaccionarias, atizadas polas elites do establishment e as súas conexións con Occidente, con especial incidencia na represión en Bahrein (2011), no reforzamento da cooperación militar coas monarquías do Golfo Pérsico e, principalmente, co golpe militar en Exipto (xullo de 2013) contra o goberno da Irmandade Musulmá, que deu paso ao contexto actual de retorno da persecución e represión contra os movementos islamitas e outros de carácter opositor.
O “ŷihādismo salafista”
O panorama do islamismo político dentro do mundo musulmán ampliou o seu radio de configuración e de actuación de diversas manifestacións de movementos integristas
No ámbito do islamismo político, a súa heteroxénea configuración veuse constantemente polarizada e redimensionada pola súbita aparición doutras alternativas, algunhas delas de carácter máis radical, á hora de aplicar a vixencia e preeminencia da lei islámica, a Šaři’a, así como de manifestar a súa rebelión e resistencia cara a “occidentalización” e o predominio do establishment existente no mundo islámico, acusadas de “afastarse” do “camiño correcto” trazado polo Corán e a relixión.
Moitos deles adscritos ao credo radical de Qotb, estas alternativas tiveron especial repercusión a través do modelo impulsado pola revolución islámica en Irán desde 1979 (con especial incidencia dentro da comunidade xiíta) así como da diversidade de movementos mujahiddín que loitaron contra a invasión soviética en Afganistán (1979-1989), entre cuxo xerme proliferou a rama integrista ŷihādista salafista.
Así, o panorama do islamismo político dentro do mundo musulmán ampliou o seu radio de configuración e de actuación de diversas manifestacións de movementos integristas (Hamás, Hizbulá, Yihad Islámica, Brigadas Mártires de Al Aqsa, Abu Sayyaf, Jemaah Islamiya, redes de Al Qaeda en Iraq, Magreb e península arábiga), con cada vez maior arraigo popular en diversos escenarios (Siria, Xordania, Palestina, Líbano, Indonesia, península arábiga, Filipinas)
O seu fortalecemento e expansión en diversos contextos foi un efecto directo da política occidental cara o mundo islámico, en particular tralos conflitos acaecidos tralo 11/S
Se ben é pertinente considerar a preeminencia das raíces intrínsecas do ŷihādismo salafista como motor ideolóxico e alternativa política integrista para os países islámicos, o seu fortalecemento e expansión en diversos contextos foi un efecto directo da política occidental cara o mundo islámico, en particular tralos conflitos acaecidos tralo 11/S en Afganistán (2001), Iraq (desde 2003), Siria, Iemen e Libia (desde 2011), entre outros.
Tanto como o efecto emocional e simbólico que confire o tema palestino dentro do mundo islámico, non se debe menoscabar o exemplo de Alxeria tralo ascenso político e electoral de movementos integristas como a Fronte Islámica de Salvación (FIS), que tras gañar as eleccións lexislativas de 1992 foi descoñecido o seu triunfo electoral por parte do establishment e as Forzas Armadas alxerinas a través dun golpe militar que contou coa complicidade occidental (principalmente francesa) e que deu paso a unha década de cruenta guerra civil (1992-2002) e á aparición de movementos terroristas como o Grupo Islámico Armado (GIA).
Coa xénese na guerra de Afganistán contra a invasión soviética, resulta palpable observar o efecto colateral producido polo apoio financeiro e loxístico de aliados occidentais como Arabia Saudita e Paquistán cara estes grupos integristas do ŷihādismo salafista, os cales progresivamente foron conformado outras redes terroristas como Al Qaeda e o actual Estado Islámico (ISIS polas súas siglas en inglés), unha escisión do inicial grupo de Al Qaeda en Iraq.
Baixo o amparo territorial que lle confería o réxime Talibán en Afganistán, a aparición operativa da rede Al Qaeda a partir de 1988 e a súa proclamación dunha ŷihād contra Occidente ilustrou a perspectiva de conformación dunha rede terrorista global con enorme capacidade de actuación, tal e como se observou cos atentados terroristas en Tanzania e Quenia (1998) e do buque USS Cole nunha base estadounidense en Iemen (2000), preludio do posterior 11/S de 2001.
A súa recente e acelerada expansión global debeuse notablemente á errática e intromisiva política occidental, e particularmente estadounidense, de cara ao mundo musulmán
Neste perspectiva, e se ben as raíces do ŷihādismo salafista, da hostilidade antioccidental e do integrismo relixioso como móbil político xa existían en diversos movementos e actores islámicos (aínda que compre mencionar que de carácter minoritario), a súa recente e acelerada expansión global debeuse notablemente á errática e intromisiva política occidental, e particularmente estadounidense, de cara ao mundo musulmán.
O radio de actuación punitiva de Washington e dos seus aliados occidentais e incluso dentro do mundo árabe, focalizouse en erradicar as fontes do ŷihādismo salafista no corazón de Asia Central (Afganistán) e Oriente Próximo (Iraq), sen decatarse (ou ben obviando intencionadamente) que as mesmas estarían mais ben establecidas en países aliados dentro da súa visión xeopolítica, como son os casos de Paquistán, Arabia Saudita e mesmo Exipto, os cales gozan do apoio financeiro, militar e loxístico de Washington.
Con isto, a “guerra contra o terrorismo” impulsada polo ex presidente George W. Bush e os seus aliados árabes e occidentais desde 2011, así como as violacións á legalidade internacional e o sistema de defensa dos dereitos humanos trazadas polas políticas de Washington (Iraq, Guantánamo, Abu Graib, voos ilegais da CIA) exerceron igualmente unha influencia decisiva na radicalización e expansión dunha heteroxénea rede de movementos integristas e terroristas, cuxa potenciación antes e principalmente despois do 11/S deron paso á configuración dalgúns dos peores atentados terroristas da historia, entre os que destacan os do buque USS Cole en Iemen (2000), Riad e Bali (2002), Mumbai, Istambul e Casablanca (2003), Madrid (2004) e Londres (2005), entre outros.
Europa e a islamofobia
A discusión sobre a integración da comunidade musulmá en Europa segue a ser un tema pendente para as políticas públicas e as interrelacións societarias
En Europa habitan pouco mais de 20 millóns de musulmáns. A porcentaxe de poboación musulmá nun país como Francia supera o 7,5% da súa poboación total. En perspectiva global, son mais de tres xeracións de musulmáns que habitan en Europa, principalmente en países como Alemaña, España, Francia, Austria, Suecia, Suíza, Gran Bretaña, Italia, Holanda ou Bélxica, contribuíndo non só ao seu desenvolvemento económico e industrial senón a configurar un mosaico étnico, social, cultural e relixioso enmarcado nun contexto sumamente heteroxéneo e diverso.
Con todo, a discusión sobre a integración da comunidade musulmá en Europa segue a ser un tema pendente para as políticas públicas e as interrelacións societarias, tanto como un preocupante asunto de carácter político e social, que aumenta a súa intensidade no actual contexto de crise socioeconómica, de proliferación de células ŷihādistas, particularmente no aspecto de captación de militantes, e de expresións reaccionarias de carácter xenófobo e extremista.
Dentro do novo perfil terrorista ŷihādista, os medios de comunicación constantemente argumentan o feito de que os seus militantes son cidadáns europeos, principalmente provenientes de clases medias e populares afectadas pola crise económica, e seducidos pola proliferación da fanática ideoloxía salafista a través dunha efectiva rede de transmisión O seu móbil operativo identificaría unha presunta “individualización” do seu accionar, unha especie de “lobo solitario” que retrotrae simbolicamente a experiencia do terrorismo anarquista que viviu Europa a finais do século XIX.
As raíces do problema non semellan atoparse única e exclusivamente na proliferación das redes ŷihādistas salafistas senón na situación de integración e interacción social dunha comunidade inmigrante fortemente polarizada
Con todo, e se ben as sociedades europeas e a comunidade inmigrante musulmá están esforzándose por atopar puntos de encontro a través das recentes e multitudinarias manifestacións, así como da aparición de manifestos por parte de diversas personalidades públicas europeas, a favor da tolerancia, da defensa da liberdade relixiosa e da comunidade musulmá que se presentaron en Francia e Europa desde a aparición da PEGIDA e tralos recentes atentados de París, o problema da islamofobia segue a ser recorrente, obstaculizando calquera política efectiva de integración.
Neste sentido, as raíces do problema non semellan atoparse única e exclusivamente na proliferación das redes ŷihādistas salafistas senón na situación de integración e interacción social dunha comunidade inmigrante fortemente polarizada polos seus contrastes políticos, ideolóxicos e relixiosos, polas secuelas das carencias de políticas públicas efectivas para a súa integración, da precariedade laboral e situación socioeconómica, e do avance de movementos populistas, xenófobos e de extrema dereita.
