Rexina Vega le para fóra a intimidade, métese cun escalpelo nas preguntas máis inquietantes, deixa que afloren sensacións e sentimentos, temores e dúbidas que se contradín entre eles. Os motivos de sermos nais. As culpas. A honestidade para furgar no máis fondo de nós. Os cambios invasores que se producen nos nosos corpos. A ollada que reproba. As nais que queremos ser. As que podemos ser
Ler O teu perfil na miña sombra (Galaxia, 2023) é mergullarse nunha obra e nunha autora fundamentais na nosa literatura.
Eu quedei cativada por Cardume (premio Xerais de novela 2007), non quería saír de O Estado intermedio (Galaxia, 2020), e agora, con este libro tan afortunadamente inclasificábel que vai do diario á crónica, pasa polo ensaio, a autoficción e por momentos, moitos momentos, á poesía (un xeito de escribir unha novela contemporánea), que fala do tema que nos é máis próximo e máis caro, que, á vez, nos resulta tan difícil de definir, de lapelar e de comprender, como é a maternidade, nos volve dar na caluga e no peito, volve facer alquimia ou o que vén sendo o mesmo: literatura.
As semellanzas que pode haber entre parir e escribir… Parirás con dor. A vida sen edulcorantes para todas. «E bendito sexa o froito de teu ventre». Dos nosos ventres.
Rexina Vega le para fóra a intimidade, métese cun escalpelo nas preguntas máis inquietantes, deixa que afloren sensacións e sentimentos, temores e dúbidas que se contradín entre eles. Os motivos de sermos nais. As culpas. A honestidade para furgar no máis fondo de nós. Os cambios invasores que se producen nos nosos corpos. A ollada que reproba. As nais que queremos ser. As que podemos ser. A distancia que impón. A casa, o niño para gardar a memoria. Perder o poder que se nos concedeu con tantos requirimentos. Deixar ou non de levar «chumbo nos zapatos». Pisadas doentes, inseguras, medorentas. A necesaria e temida construción da independencia das crías. O valor da soidade reconquistada. Ese punto tan difícil de atopar que se sitúa entre a proximidade e o afastamento, e que expresa, con tanta angustia nun sentido metafórico Samanta Schweblin en Distancia de rescate. O voo inexorábel das e dos nosos paxaros. A vellez que chama á porta e outra vez a perda dos esquemas sostidos a base de dúbida e esforzo. «Mi paso es retrocedido cuando el de ustedes avanza», dicía Violeta Parra. A relación entre nais e fillas, que entraña particularidades múltiples. Que nos inquire e nos cuestiona, que nos derruba e nos salva. A interacción e mesmo a confusión entre o reflexo e a sombra que se funden un na outra.
Da maternidade, di Rexina Vega, non se sae indemne. E as mulleres que somos nais ben sabemos que é así. E pregúntase como pode ser tan difícil atopar un modelo sensato, unha maneira verdadeiramente desexábel de sermos nais. Pregunta para a que ningunha de nós ten respostas
Da maternidade, di Rexina Vega, non se sae indemne. E as mulleres que somos nais ben sabemos que é así. E pregúntase como pode ser tan difícil atopar un modelo sensato, unha maneira verdadeiramente desexábel de sermos nais. Pregunta para a que ningunha de nós ten respostas. Dar a luz é pactar coa escuridade?, pregúntase Xina. «Enxendramos fillos por amor, por aburrimento e por medo á morte» di Elisabeth Badinter e cita Rexina Vega reflexionando sobre canto de todo iso e en que mestura constrúe a natureza mutante na que nos convertemos as nais. «Cantas vidas pode soportar unha muller sen esluírse».
Simone de Beauvoir en O segundo sexo, reflexionou sobre a condición feminina na metade do século XX: «unha muller non nace, faise». Somos, xa que logo, un construto social. Sinalou tamén que as mulleres non tiñan que ser nais se non querían, que podían elixir o seu destino e esixir as mesmas oportunidades que os homes. Este libro, en tantos aspectos vixente, foi un absoluto escándalo no seu tempo.
Trinta anos despois, Elisabeth Badinter, outra filósofa feminista francesa, teorizaba sobre o instinto maternal e cuestionábase sobre temas que se atribúen á maternidade. Pensadoras como Adrienne Rich ou Silvia Federici, entre outras, teorizaron sobre a maternidade e os roles impostos. Con todo, malia que a maternidade, para exercela ou rexeitala nos intime polos catro costados, non hai demasiadas obras que a aborden dende a literatura. Pode que porque a maternidade se ligaba ao privado, e era relevante só para a mal chamada «literatura feminina». Non é «literaturizabel», di Teresa Moure.
A maternidade foi enfocada como unha experiencia límite na literatura. Ponse a debate non só o patriarcado, senón á propia natureza que desacorda entre a creación literaria e a procreación
Porén, nos últimos anos, co auxe do feminismo, foi mudando esa percepción. Obras como Linea Nigra (liña escura vertical que aparece ao redor do segundo trimestre de embarazo no abdome das preñadas), da escritora mexicana Jazmina Barrera, reflexionan sobre o embarazo, o parto e a lactación.
«O embarazo ao principio parécese a un ser invisíbel que chupa a túa enerxía e faite sentir enferma», di Barrera, e pon énfase na perda do eu e en canto eramos antes do proceso transformador da maternidade. E tamén re significa os vínculos coa propia nai, «os apegos feroces», como os chama Vivian Gornick. Barrera recompila citas e imaxes sobre a maternidade e desfilan pola súa obra Úrsula K. Le Guin, Adrienne Rich, Rosario Castelllanos, Mary Shelley, Sor Juana, Natalia Ginzburg, Sylvia Plath, Virginia Woolf, Margaret Atwood, Marie Darrieusecq, Alice Munro, e Valeria Luiselli, entre outras.
O risco que entrañaba hai varias xeracións ser nais, para a vida propia e a da criatura, sumáballe á nai medos adicionais. E pode que o trauma que sufrira Mary Shelley coa morte no parto da súa propia nai dándolle a vida lle permitise imaxinar unha maternidade de laboratorio, onde ninguén correse riscos, e así «parir» Frankenstein. Hai un conto terrorífico, lovecraftiano: O papel pintado amarelo (1890), da norteamericana Charlotte Perkins Gilman. Unha profunda depresión pos parto e a prohibición do médico de que escribise levárona a desenvolver esa trama tan inquietante convertida nun clásico.
A maternidade foi enfocada como unha experiencia límite na literatura. Ponse a debate non só o patriarcado, senón á propia natureza que desacorda entre a creación literaria e a procreación. Algunhas autoras rebeláronse contra o don da maternidade, considerárono unha maldición. Dubidaron mesmo da suposta vantaxe de ser portadoras de vida. A ambivalencia materna cara os fillos, un amor incondicional e o rexeitamento violento non se explicou até hai ben pouco, a excepción das nais e das fillas das traxedias gregas, incluíndo o mito de Medea, que xa sabemos como acabou. Tampouco se trataron abondo as relacións entre nais e fillas: todo un universo particular.
Dende Darío a diario, de Xela Arias, ás propostas en torno á maternidade de María do Cebreiro, Yolanda Castaño, Berta Dávila e Inma López Silva súmase agora unha pluma extraordinaria como é a de Rexina Vega. Un xeito máxico de escribir que remove até o cerne. A mestría e o gozo da literatura
Aparecen moitas destas inquietudes no eido da ciencia ficción, como en O conto da criada, de Margaret Atwood, que no terreo da nosa literatura vense reflectidas, por exemplo, nas temáticas de Rosa Aneiros, en Sibila (Xerais, 2021) ou de María Reimóndez en Cobiza (Xerais, 2022).
A historia da literatura non podía ser unha excepción e tivo favoritismo por algúns asuntos excluíndo outros. A maternidade foi un deles, tratouse como unha cuestión subordinada a outras.
Dende Darío a diario, de Xela Arias, ás propostas en torno á maternidade de María do Cebreiro, Yolanda Castaño, Berta Dávila e Inma López Silva súmase agora unha pluma extraordinaria como é a de Rexina Vega. Un xeito máxico de escribir que remove até o cerne. A mestría e o gozo da literatura.
Maternidades virtuosas, unha crítica aos modelos profesionais de crianza, de María do Cebreiro (Premio Ramón Piñeiro de Ensaio 2021), do cal a propia autora expresa que «facía falla un discurso sobre a maternidade a favor da maternidade, non en contra», porque había moi boa literatura feminista en contra da maternidade.
Maternosofía, de Inma López Silva, tenta ser, segundo a autora, un ensaio desmitificador da maternidade. En Os seres queridos, Berta Dávila (Premio Xerais 2021), reflexiona sobre volver ou non a ser nai. En Unha nai tan punk, e outras obras de Teresa Moure, téntase saír dos tópicos. Moure di que pode haber unha maternidade creativa e que se poden inverter os papeis e ser a nai quen aprende e a crianza quen ensina. As Nais de Praza de Maio sostiveron sempre no seu discurso que foron paridas polos seus fillos e fillas desaparecidos.
Por ausencia ou por presencia a maternidade marca como ferro candente. Rexina Vega, neste libro cheo de honestidade e sabedoría, tamén fai unha despedida e un dó da filla que despega o seu propio voo a máis de mil km da casa, da casa niño e memoria
Da maternidade tamén falan as non nais, as que decidiron non selo. Así o fai Yolanda Castaño en Materia (Premio da crítica e Premio Nacional de Poesía 2023. Castaño fala das «maternidades disidentes», de «repensar as maternidades e as crianzas, abandonando os clixés, dándolles unha nova volta máis honesta, máis realista, máis sostíbel e máis desexábel para todas as partes». Fala de cuestionarmos os estereotipos. Recóndita filla miña: o teu futuro queda atrás, di o verso final do poema de Materia, O peso da ingrávida. O peso das despedidas.
Por ausencia ou por presencia a maternidade marca como ferro candente. Rexina Vega, neste libro cheo de honestidade e sabedoría, tamén fai unha despedida e un dó da filla que despega o seu propio voo a máis de mil km da casa, da casa niño e memoria. «Asistir a un nacemento, igual que a unha morte fórzanos a enxergar o mesmo abismo, ese non lugar colectivo, sen tempo nin espazo, di Rexina Vega. Non podedes deixar de voar con elas nese voo que representa na natureza o das bolboretas monarca: o voo ardente e único da vida.
