Que é a sociedade civil? Unha anotación dende Gramsci

As palabras son algo máis que palabras: implican unha toma de partido

No axitado e permanentemente cambiante mundo da esquerda galega, temos poucas veces tempo de debater sobre os conceptos que utilizamos para facer política. Os conceptos non son algo secundario: serven para performar a política, son continxentes (pois elixilos implica descartar outros), revelan onde se coloca o fío da ruptura antagonista. As palabras son algo máis que palabras: implican unha toma de partido. Por iso, no turbulento mundo da militancia transformadora, temos que intentar sacar tempo (e xerar espazos) que sirvan para reflexionar en torno a esas ferramentas conceptuais que manexamos.

Nos últimos tempos, o concepto de "sociedade civil" é manexado por xentes da esquerda de forma habitual. No último documento político de Anova o concepto aparece en reiteradas ocasións, identificado como o actor político transformador, motor do cambio social e suxeito político a fortalecer e conformar. Beiras apela permanentemente á "sociedade civil" nos seus discursos, é algúns compañeiros cos que nos atopamos construíndo o movemento dende abaixo tamén empregan o termo. Esta breve nota, escrita nunha linguaxe o máis ampla posíbel, trata de establecer unha achega a determinada utilización do termo "sociedade civil", dende un punto de vista construtivo e amigábel.

En Gramsci, temos tres interpretacións do termo, sempre nunha relación de tensión co concepto de "Estado"

Presupoñemos que o concepto "sociedade civil" tal e como se emprega dende a esquerda político-social parte da reformulación de Gramsci deste concepto, en ruptura coa tradición liberal clásica. En Gramsci, o concepto de sociedade civil aparece de forma fragmentaria, aproximativa e moitas veces contraditoria, inserida nese tremendo esforzo de renovación da teoría marxista que son os Cadernos do cárcere. Así en Gramsci, temos tres interpretacións do termo, sempre nunha relación de tensión co concepto de "Estado" (o cal Gramsci entende como unha ferramenta de coerción, na liña leninista de entender o estado como un instrumento para preservar a opresión dunha clase sobre outra e conseguir un consenso entre gobernantes e gobernados):

a) Nunha primeira aproximación, a sociedade civil é a "cara externa" do Estado, o seu recubrimento ideolóxico.

b) Noutra ocasión, a sociedade civil aparece como parte constituínte do Estado, xunto coa sociedade política. Nas verbas de Gramsci: «A noción xeral do estado inclúe elementos que necesitan ser referidos á noción de sociedade civil (no sentido en que se pode dicir que o estado = sociedade política+ sociedade civil, noutras palabras, hexemonía revestida de coerción)».

c) Gramsci tamén trata de romper o contraste establecido entre “estado” e “mundo económico” establecido polo tradición liberal -que trata de desvencellar ambas-, recollendo a estreita conexión entre unha e outra, moi en consonancia coa súa visión totalizadora da sociedade. Unha visión moi útil para entender o Estado non como un ente neutral, senón como un instrumento da burguesía para a reprodución do capital e o mantemento dos seus beneficios materiais: «As ideas do movemento de libre comercio baséanse nun erro teórico cuxa orixe práctica non é difícil de identificar; baséanse nunha diferenciación entre sociedade política e sociedade civil, que é interpretada e presentada como distinción orgánica, cando de feito é simplemente metodolóxica. Así, afírmase que a actividade económica pertence á sociedade civil, e que o estado non debe intervir para regulala. Pero na medida en que, na realidade actual, a sociedade civil e o estado son uno e o mesmo, debe quedar claro que o laissez faire tamén é unha forma de «regulación» do Estado, introducida e mantida por medios lexislativos e coercitivos».

En definitiva, temos tres visións no pensador sardo da tensión entre estado e sociedade civil, que o historiador marxista Perry Anderson sintetiza neste esquema no seu traballo, publicado na New Left Review, As antinomías de Antonio Gramsci:

a) Estado en contraposición a sociedade civil.
b) Estado abarca a sociedade civil.
c) Estado é idéntico a sociedade civil.

A “sociedade civil” é un espazo ou estrutura da sociedade, cunha autonomía relativa, pero inserido na sociedade capitalista

En definitiva, a “sociedade civil” é un espazo ou estrutura da sociedade, cunha autonomía relativa, pero inserido na sociedade capitalista, a cal Gramsci, cunha certa visión hegeliana, percibe como unha totalidade. En ningún caso aparece como un “suxeito político transformador”, senón que máis ben é percibido como o espazo da construción da hexemonía cultural das clases, na tradición da filosofía política italiana iniciada pola metáfora do centauro de Maquiavelo que establece que a clase no poder necesita tanto de coacción ou violencia (exercida polo Estado) como tamén consentimento ou dominación (que se desenvolve no ámbito da sociedade civil a través da hexemonía cultural). Gramsci trata así de responder ao reto da revolución en occidente, que se desenvolve nun contexto diferente ao dos bolxeviques, cunha sociedade civil máis “densa”, cuns mecanismos de integración e dominación das clases subalternas máis complexos e desenvolvidos que na sociedade tsarista, onde a preservación do poder por parte da clase dominante era exercida primordialmente polo Estado a través da coacción, mediante a violencia estatal.

Gramsci extrae a conclusión de que, dada a configuración das sociedades occidentais, é necesaria unha “guerra de posicións”, lenta, paciente, que implique a conquista da hexemonía cultural, a organización das clases subalternas mediante a conformación de recursos ideolóxicos e materiais diferentes aos da clase dominante, para prepararse para o asalto ao poder do Estado. Esta guerra de posicións compleméntase coa “guerra de manobras”, eses momentos de ruptura dos consensos, explosivos, revolucionarios, onde a quebra entre dominados e dominantes se agudiza explicitamente: Gramsci,en definitiva, fai un esforzo por readaptar ás sociedades occidentais (e máis en concreto, á italiana) a máxima leninista da necesidade de prepararse política e organizativamente para a revolución.

O comunista italiano percibe a “sociedade civil” como un campo de batalla material e inmaterial entre clases, un espazo de disensión en torno a cuestión da hexemonía cultural

Así pois, o comunista italiano percibe a “sociedade civil” como un campo de batalla material e inmaterial entre clases, un espazo de disensión en torno a cuestión da hexemonía cultural (que non é simplemente unha cuestión de conciencia ideolóxica, senón que require a súa materialización organizativa, que para Gramsci ten forma de “Partido”). Isto é o punto fundamental: para Gramsci, o suxeito transformador é a clase traballadora (“clases subalternas”) que manteñen á par unha relación de antagonismo e de integración con respecto á burguesía e ao capital. A sociedade civil non transforma a sociedade, é un campo de transformación por parte das clases subalternas e, por suposto, de dominación por parte das “clases dirixentes”. Na sociedade civil conviven clases antagónicas, subxectividades de diferentes intereses, dende empresarios ata obreiras, cuxas relacións de tensión configuran a sociedade civil. Gramsci recorda que esa continua loita por tecer hexemonía e contrahexemonía require de persoas comprometidas, creadoras de cultura no sentido amplo: os intelectuais orgánicos (que non teñen que ser necesariamente académicos), que xorden e responden aos intereses de unha determinada clase social. Apelar á sociedade civil como elemento transformador, en definitiva, é apelar a que unha estrutura se transforme a si mesma sen a intervención humana (“reificación”) e o máis grave, esquivar unha tarefa que os que nos reclamamos do campo da “filosofía da praxe” non podemos evitar: a necesidade da reconstrución do suxeito transformador, das clases subalternas traballadoras, aspirando á formación dunha contrahexemonía por parte dos/das oprimidos/as.

O reto é fomentar o “espírito de escisión” na sociedade civil: fronte á visión dominante do ensino como fábrica de precarias, articular unha proposta que defenda un ensino público baseado na autorrealización persoal e nas necesidades colectivas; en vez dunha sanidade privatizada que só vincula a saúde á produtividade, construír unha sanidade pública universal orientada cara o benestar do 99%; combater a idea de que a patronal xera a riqueza contraprogramando a idea de que a riqueza é un produto colectivo da maioría social traballadora (parados incluídos) expropiada por unha minoría parasitaria para conservar os seus privilexios, condenado os de abaixo a miseria e a inseguridade. Seguindo a Gramsci, o disenso na sociedade civil é a precondición necesaria para conformar un bloque histórico popular que sexa capaz de encabezar un proxecto de nación alternativo: o conflito dentro da sociedade civil é a única vía para fixar alianzas, delimitar bandos e diferenciar, como propuña Carl Schmitt, entre “amigos” e “inimigos”.


Gramsci deixounos grandes achegas á teoría da transformación social, e unha tarefa enorme: levalas á practica. Dende logo, é un punto para atoparnos persoas que vimos de diferentes tradicións da esquerda, para reformular un proxecto histórico de ruptura. Clarificar certos conceptos, ou debater en torno a eles, pode ser un primeiro paso para a formación dunha nova cultura política consensual, que sintetice moitas das achegas dunha esquerda que,como non pode ser doutra forma, é inevitabelmente plural.

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.